Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 271]

Luc Huyse
Het plezier van het voorlezen

Een gedicht van Van Ostaijen, een stukje As you like it van Shakespeare, een bladzijde uit Mijnheer Luchtervelde van Zetternam, een passage uit Nootebooms Rituelen... in een ‘inleiding tot de sociologie’, kan dat? De schone letteren als didactisch instrument in een sociologiecollege, hoe doe je dat?

Literatuur is, allereerst, een vlotte leverancier van voorbeelden van wat sociologen prewetenschappenlijke kennis over sociale verschijnselen noemen. Meer dan andere wetenschapsmensen zien sociologen zich dagelijks geconfronteerd met relevante lekekennis, een weten-over-de-samenleving dat de vrucht is van min of meer onthutsende ervaringen-mét-de-samenleving. Die lekekennis is belangrijk, want verwant met de kennis die de sociologen produceren. Beide ontspringen ze op een zelfde voedingsbodem: momenten van verwondering, over de maatschappelijke gang van zaken rondom ons. (Alleen, in de sociologie is de inzichtbrengende verwondering geen toeval. Zij is veeleer strategie. Sociologie is de kunst van de verwondering, zegt men, de hardnekkige neiging om als vreemdeling-in-eigen-land rond te lopen.) Om die verwantschap tussen prewetenschappelijke en sociologische kennis te doen herkennen toon ik mijn studenten treffende voorbeelden van beide kennisvormen. Lekekennis ligt bijeengesneeuwd in volkse gezegdes. Maar ook schrijvers getuigen in hun werk vaak van een grote dosis sociologische intuïtie. En zo komt het dat ik met mijn studenten uit As you like it de passage lees die aanvangt met ‘Heel de wereld is een schouwtoneel, en alle mannen en vrouwen zijn louter spelers; zij komen op en gaan weer af, en iedereen speelt op zijn beurt vele rollen...’ (vertaling: Bert Voeten). Het metafoorbegrip ‘sociale rol’, zo centraal in de sociologie, is al eeuwen in de ervaringskennis van schrijvers aanwezig. Ik breng ook citaten uit werk van C. Buysse, uit Land en Leven in Vlaanderen van Streuvels, uit De zaak 40/61 van Mulisch, uit de kortverhalen van R. van de Velde. Telkens met de bedoeling te illustreren hoe schrijvers scherp aanvoelen welke mechanismen een samenleving drijven.

Bovendien, literaire procédés lijken soms verrassend veel op sociologische analysetechnieken. Neem nu Van Ostaijens gedicht over die twee he-

[p. 272]

ren die elkaar groeten, vlak voor de winkel van Hinderickx en Winderickx. De dichter smeert die vluchtige gebeurtenis uit over dertig regels. Hij rapporteert ze in slow motion, als het ware. Dat is precies ook wat de socioloog doet als hij contacten tussen mensen uiteenrafelt in wat ze in wezen zijn: uitermate lange reeksen van wederzijdse gedragsbeïnvloedingen. Met Van Ostaijen in de hand valt het mij veel gemakkelijker om mijn studenten te laten zien hoe de sociologische microscopie werkt.

Maar literatuur is vooral te gebruiken als hulpstuk bij de bespreking van sociologische begrippen en hypothesen. Een reeks voorbeelden.

De socioloog gaat ervan uit dat mensen soms terechtkomen in sociale rollen waarin het uiten van emoties en affectiviteit als misplaatst geldt. Nogal wat beroepsrollen in de medische sector vallen onder die maatschappelijke regie-aanduidingen. Huisartsen, chirurgen, verpleegsters moeten hun gevoelens controleren. Affectieve neutraliteit noemen we dat. Zo'n normen verwekken nu en dan grote spanningen in de persoon van de medikus en in diens relatie met patiënten. Nu kan ik dat alles beschrijven met, bijvoorbeeld, dit citaat uit een populair en jargonarm (jawel) sociologie-handboek: ‘Een ander paar onder de patroonvariablen is dat van affectiviteit en affectieve neutraliteit. Van sociale relaties die worden gekenmerkt door affectiviteit neemt men aan dat zij zijn gebaseerd op sterke emotionele banden tussen individuen, of deze althans insluiten. Een patroon van affectieve neutraliteit daarentegen veronderstelt dat bepaalde banden juist zonder een dergelijke emotionaliteit onderhouden worden’. Liever haal ik wat illustratiemateriaal uit de doktersromans van het driestuiverstype. De eeuwige thema's, die de continu-schrijvers over de mannen-in-het-wit bespelen, gaan òòk over affectieve neutraliteit. En over de onmetelijke gevaren, die verbonden zijn aan het verbreken van die sociale code.

Een wat grijs begrip als ‘charismatisch leiderschap’ krijgt volop kleur in de figuur van Crabbe uit De verwondering van H. Claus. Wat ‘stigmatisering’ is komt goed te voorschijn in volgende tekst uit Zetternams Mijnheer Luchtervelde: ‘Er ligt iets pijnlijks in de openbare liefdadigheid: het goed dat zij sticht, doet zij duur betalen. Jaren nadien roept men het U nog toe: “Hij trok ook eens van den arme”. Het staat en blijft aangeteekend, gansch uw leven door. Hebt ge iets te zien met de politie, wordt ge soldaat, komt ge op het stadhuis, op de fabriek, overal moet ge hooren: “Het staat hier dat ge van den openbaren onderstand getrokken hebt”, net alsof het een straf geldt. Hoe velen onder de werkmenschen staan er aldus gebrandmerkt? En zij worden er dan ook naar behandeld.’ In The Lord of Flies zet W. Golding haarfijn, zij het op zijn manier, uiteen wat anomie (een

[p. 273]

toestand van normloosheid) is en hoe mensen vanuit een prangende norm-behoefte spelregels creëren. Lees C. Buysse over wat sociologen ‘positioneel handelen’ noemen (mensen benaderen elkaar vanuit een maatschappelijke positie, niet zozeer vanuit persoonskenmerken): ‘Langzaam en deftig lopend, met zijn brevier in de hand, nu eens lezend, dan weer mijmerend vóór zich uitstarend, met den wijsvinger tusschen twee bladen van 't eventjes gesloten boek, zoo wandelde hij door de heerlijke velden, zich koesterend in de zon, begeleid door het gezang der vogels, gegroet met diepen eerbied door de menschen op den akker, als een aangebeden koning te midden van zijn nederige onderdanen. Zelfs dáár waar de vroolijke ploegers en zaaiers, en de als groote benden zingende vogels op de vlakke landerijen neergestreken wiedsters slechts van verre zijn zwarten steek over de zachtwiegende, zeegroene korenhalmen zagen wandelen hielden grapjes en gezang instinctmatig op, en kwam een uitdrukking van schroomvalligen ernst op de gezichten. Dat bracht het prestige van zijn geestelijk kleed overal met zich mee, niettegenstaande al zijn vriendelijke innemendheid’ (uit Het ezelken).

Wat maakt het werken met literaire teksten zo aantrekkelijk voor de sociologiedocent? Dat ze ingewikkelde fenomenen via de sociologische intuïtie van de schrijver in een begrijpelijke, want doordeweekse taal beschrijven? Zodat de stap naar de strikt-wetenschappelijke descriptie gemakkelijker is? Literatuur als tussenstap, dus. Citaten als halfwegteksten.

Maar er is, vermoedelijk toch, meer aan de hand. Schrijvers scheppen prototypische figuren en situaties. Ze polijsten de werkelijkheid en produceren daardoor beelden die dichter bij de sociologische begrippen aanleunen dan de werkelijkheid zelve. In de sociologie is elke begrip ideaal typisch geformuleerd. De realiteit die ons omringt, beantwoordt maar gedeeltelijk aan dat ideaaltype: er zijn daar te veel stoorzenders aan het werk. In sommige literaire teksten is de ruis door de schrijver verwijderd en zo leveren zij beter didactisch materiaal dan de werkelijkheid. Dat treft mij het meest in de toekomstverhalen van Asimov. Deze fysicus kan als geen ander sociale trends van vandaag naar de toekomst doortrekken, met de grenzen van zijn fantasie als enige bron van beperktheid. Wat Asimov in zijn social science fiction toont is, uiteraard, ideaaltypisch maar daarom juist zo bruikbaar in het sociologieonderwijs.

En er is, after all, het plezier van het voorlezen.