Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 697]

Boekbesprekingen

Het weinige tekst van Adriaan van Dis

Nathan Sid (Meulenhoff 1984, 73 blz.) is het in Nederland veel geprezen en reeds herhaaldelijk herdrukt literair debuut van NRC-journalist en meedogenloos intelligent ogend VPRO-praatshowpresentator Adriaan van Dis. Dit dunne miniatuurkunstig geschreven boekje bevat een recollectie kinderherinneringen, die eerst als fragmenten in NRC-Handelsblad verschenen en daarna door Meulenhoff als relatiegeschenk in boekvorm samengebracht werden. In maart 1984 wordt het op de markt gebracht en in oktober '84 kent het zijn zesde druk. Dit succes is natuurlijk grotendeels te wijten aan van Dis' Bekende Nederlanderschap, dat hem tot voorwerp van persoonsbetrokken interesse maakt, in dit boekje gaat het immers om 's mans eigen kinderjaren. Leg er de uitspraken naast die hij in interviews in allerlei bladen gedaan heeft over zijn jeugd, zijn vader, zijn esthetische ontvankelijkheid; denk er de t.v.-persoonlijkheid bij (door Ischa Meijer heel aardig als ‘bekakt maar niet bescheten’ omschreven), en je hebt een beeld van een man, een intrigerend persoon. Een biografische of personalistische lectuur lijkt onvermijdelijk, de lezer zoekt de vent van Dis achter Nathan Sid. Immers, om met Wordsworth te spreken, het kind is de vader van de man.

Op het ongelukkige en eigenzinnige jongetje dat Nathan is kom ik straks terug. Eerst dit: dit boekje heeft stijl. En de voornaamste kwaliteiten van die stijl zijn de subtiel laconieke toon en de tactiele zintuiglijkheid ervan. Het verhaal vangt aan met een prachtige zin die meteen Nathans kinderleed heel gevat aangeeft. ‘Nathan was er nooit geweest, maar wel gemaakt. Zijn zusters waren er geboren, net als zijn vader en veel van zijn ooms en tantes. Indië was overal in huis.’ (p. 7) Dat Indië in Holland en die kinderervaringen worden in glanzend woordgebruik voor de geest gehaald, door geur en tastzin weer voelbaar gemaakt, opnieuw tot leven gegeurd en getast. (Aan het damesblad Viva bekent van Dis: ‘Ik heb wel eens het gevoel dat er allemaal kleefstokjes in mijn verstand zitten, waaraan alle geuren en indrukjes zijn blijven hangen.’) Een voorbeeld. ‘De geur van brood onder de rood-wit geblokte theedoek van de krakende bakkersmand was sterker dan de rook van Bantings sigaren. Als de bakker niet keek, aaide Nathan stiekem over de strengen zachte bolletjes. De gepoederde, heuvelige korstjes wonden hem op. Dat een kadetje zo lief en zacht kon voelen.’ (p. 19). Na dit stukje vertellerstekst waarin de jonge Nathans gewaarwordingen geactualiseerd worden, komt de oudere Nathan zelf aan het woord in dit volgende versje:

Telkens als ik iemand streel
Is het net of ik weer speel
Met brood van bakker Banting.

De theedoek is nu beddelaken
En ook mijn ledikant kan kraken,
Het brood is vlees en welving.

[p. 698]

 

Alleen mijn hand is nu veel grover

 

En likkepot door rook vergeeld.

 

Hart en vingers lijken dover

 

Ik kreeg na al die jaren eelt.

Dit fragment is exemplarisch voor van Dis' verteltechniek die op een prachtig ongecompliceerde wijze een meervoudige vermenging doorvoert. Het argeloze halfweten van de jonge Nathan wordt door de verteller aanvoelend weergegeven, en de aldus geactualiseerde sensaties worden uitgespeeld tegen de geresigneerde verzuchtingen van de terugblikkende Nathan bij wie de naïeve tastzin plaatsgemaakt heeft voor erotische zintuiglijkheid. En ook op dat gewaarwordingsvermogen komt sleet. Nog een voorbeeld van die concreet en minutieus, in dat aandoenlijke kinderlijk perspectief opgeroepen anekdotiek. ‘Wanneer Nathan met de gele stofdoek het dressoir poetste, geurde de boenwas op uit het warm gewreven hout. Het dressoir was drie meter lang. Het kwam van een oom van zijn moeder, die waren rijk en boer in Brabant, maar dat kon je niet aan het hout ruiken. Als je speelde dat je blind was, kon je met je vingers reizen maken langs de uitgesneden kastdeuren en de bolpotten die aanvoelden als geribbelde sorbetglazen maar dan warm. De poten waren hoog genoeg om Nathan kruipend toe te laten. Daartussen was het net een hol. Je was er wel te zien, maar niemand kon er komen, alleen stof en Nathan.’ (p. 35).

Het boekje is fragmentarisch, een aaneenschakeling, zonder dwingend verband, een recollectie van feiten en sensaties, grote en kleine scènes, een serie momentopnames uit het verleden met achteloze exactheid voor altijd in woorden vastgelegd, in een soms lichtvoetige, soms meewarige, soms grimmige lyriek. De vorm die aan het verleden gegeven wordt is die van de wijze waarop die herinneringen nu beleefd worden, secuur en fijngevoelig verwoord. De naïef-realistische tekeningen van Charlotte Mutsaers die het boekje verluchten, mogen niet onvermeld blijven; ze vatten het kinderlijke perspectief op zo'n treffende wijze dat ze de tekst op een voortreffelijk sobere wijze aanvullen.

Nathan is dus een ongelukkig en zielig ventje, een karnemelkbaby, want moedermelk verdroeg hij niet. Door zijn onrein bloed kreeg hij steevast pukkels en puisten, zijn opvoeding staat dan ook in het teken van de zuivering. ‘Lekker gaf jeuk, alleen vies was gezond.’ (p. 11), geen chocola en pannekoeken en vleesjus, maar citroensap en bruin brood met knoflook. En ‘Omdat er in zijn horoscopen stond dat hij later zou neigen tot een hoge rug, moest hij na de knoflook twintigmaal om de tafel stappen. En opdat hij geen slappe vent zou worden, klemde Pa Sid de houten stok waar het tafelzeil omheen werd gerold achter zijn rug langs, in de holten van beide ellebogen. Pa Sid sloeg de maat met de liniaal.’ (p. 13). De familiale hoedanigheid geeft ook al weinig meer reden tot vreugde. In een oud ooglijdersinstituut in Bergen aan Zee wordt de berooide repatriantenfamilie uit Indië ondergebracht met drie andere Nederlands-Indische families. De eigenaardige samenstelling van de familie Sid maakt dat Nathan, die als enige in Nederland geboren is, helemaal uit de boot valt. Zijn wettige naam is de meisjesnaam van zijn moeder: Punt, Nathan Punt. En zijn zusters dragen de naam van hùn wettige vader, Van Capellen. De toedracht is vrij ingewikkeld. Pa Sid kon niet met Nathans moeder trouwen omdat hij niet van zijn mohamedaanse vrouw mocht scheiden. Van Capellen, de vader van Nathans drie halfzusters en enige wettige man van Nathans moeder, was in de oorlog doodgeschoten. En wat doet een wat ziekelijk kind, dat door zijn vader met de liniaal geregeerd wordt en door zijn oudere zuster gepest? Hij creëert een droomwereld, ‘achter zijn gesloten wim-

[p. 699]

pers, een veilige wereld waarin hij niets fout kon doen.’ (p. 27). Van Dis weet de bijna onvermijdelijke klaagtoon die een dergelijk miserabilisme pleegt op te roepen prachtig te omzeilen. En wel door het kinderperspectief te filtreren door een nuchtere vertelinstantie waarbij het onbevangen kinderlijk verband gerespecteerd wordt door de distantiëring van de rancuneloze terugblik. En deze unieke combinatie weet Van Dis met economische middelen te bereiken, met de suggestiviteit van spaarzaam en zorgvuldig gekozen woorden. Het maniërisme van weinig woorden en korte scènes.

Is het voor Nathan alleen kinderleed en (gestileerde) doffe ellende, er is ook het genieten van het rustig kabbelende, ‘rimpelloze’ leven. ‘Wat kon je daar lekker mee soppen en klotsen, met al die flinterige zeeprestjes in het ijzeren netje van de afwasklopper. Pas als je een eiland schuim in de teil had geslagen mocht er een scheutje Presto hij. Het klonk zo mooi dof, dat glazen getik van die dansende cadeaustuivers in de fles. Als Nathan de afwas deed, peuterde hij het gaatje in de dop stiekem groter, dan kreeg je meer schuim en sneller knikkers.’ (p. 48). De troost van het afwassen en de formuleerwellust bij het schrijven erover.

Jan Flamend

Arkprijs 1985

De Arkprijs van het Vrije Woord 1985 werd toegekend aan radiojournalist Daniël Buyle. De toespraken op de prijsuitreiking werden gebundeld in een brochure die als Uitgave van de Stichting Arkcomité van het Vrije Woord vzw wordt voorgesteld en aangeboden wordt door de uitgeverij A. Manteau NV (waar ook de zetel van het Arkcomité gevestigd is). De verantwoordelijke uitgever van de brochure is Luk De Vos, secretaris van het comité en auteur van het Welkomstwoord (3-6). De feestrede op de huldigingsplechtigheid, uitgesproken door de voorzitter van het Arkcomité, Walter Debrock, werd geschreven door Marc Reynebeau (7-14). Ik dacht tien jaar geleden dat wij in de Vlaamse gemeenschap, die in welke vorm ook binnen een redelijke termijn een staatkundig thuis moet krijgen, evolueerden naar een klimaat van ideologische tolerantie. Als ik de speeches lees die jonge intellectuelen als Luk De Vos en Marc Reynebeau voor genoemde gelegenheid schreven, komt die toekomstverwachting mij voor als een naïef droombeeld. De polarisatie drijft de ‘kampen’ meer en meer uiteen - dat blijkt een helaas onloochenbaar feit te zijn anno 1985. De speeches zijn gesteld in een toon die ik niet anders dan intolerant kan noemen. De gelegenheidssprekers kanten zich verwoed tegen de onverdraagzaamheid van rechts - en dat is hun volste recht, en als zij dat soort agressie met feiten hard kunnen maken, moet elk rechtgeaard en vrij gezind burger daarin solidair met hen zijn. Ik kan nog begrijpen dat bij gelegenheid van dergelijke huldigingen de toon wat bitsiger aangescherpt wordt en dat de sprekers zich tebuitengaan aan een retoriek met opgetutte krullen, vooral wanneer Daniël Buyle naar aanleiding van zijn berucht, maar in de publiciteit overtrokken nachtelijk interview met premier Wilfried Martens, geloofd ende geprezen moet worden als lichtbaak van het Vrije Woord. Bij zulke gelegenheden is de micro verduldig. Maar ik vind dat bij de huldiging van Daniël Buyle registers van onverdraagzaamheid werden opengetrokken die ik niet verzoenbaar acht met de ideologische opstelling van August Vermeylen, stichter van het Nieuw Vlaams Tijdschrift,

[p. 700]

noch van Herman Teirlinck, stichter van de Arkprijs - beiden op blz. 15 van de brochure als een soort patroonheiligen van het gebeuren rond Daniël Buyle met terechte (?) trots gememoreerd.

Het manifest bij de oprichting van de Ark in 1957 klonk nochtans hartversterkend mooi: ‘Wij aanvaarden elke discussie, maar weren elke dwang. / Wij eerbiedigen elke gezindheid, maar weigeren de aanmatiging van elke opgedrongen leer - van elke politieke leer, elke esthetische leer, elke zedeleer. / Een geboeide waarheid erkennen wij niet. / Een vrij man is onze vriend.’ Hoewel gesteld in sloganstijl, klinkt dat allemaal vrij zinnig. Wie zou dat niet kunnen onderschrijven? Dat de Arkprijs voor de tweede keer in vier jaar aan een BRT-journalist toegekend wordt, is bovendien een ‘maatschappelijk signaal’ dat aan de prijs zelf een bredere relevantie wil verlenen. Niet alleen het artistieke woord, maar ook ‘het gewone zeggen zelf’ (5), bij voorbeeld dat van de radioverslaggever, mag gerust bekroond worden. De sprekers gaan vanzelfsprekend uitvoerig in op het arrest van de Raad van State dat te zeer de stelling van BRT-administrateur-generaal Paul Vandenbussche (van CVP-strekking) zou hebben opgenomen. De kwestie van de ‘schroom’ van de journalist - inderdaad een weke plek in het juristennederlands van het arrest - wordt geminimaliseerd, ook al doordat Mark Reynebeau ‘schroom’ omzet in ‘schroomvalligheid’ (11), wat natuurlijk helemaal niet meer opgaat voor een journalist. Die inperking van het vrije woord wordt terecht als ondemokratisch afgewezen.

Ik vraag mij echter af, of de goede zaak van het vrije woord wel wordt gediend door de meetingstijl van deze brochure met al de melodramatische overdrijvingen en de pathetische dure woorden die horen bij het schelden vanuit het eigen ‘kamp’ naar de stompzinnige, obscurantistische maar nog altijd machtige overkant. België is een ziek land onder katholieke voogdij, jawel, maar of het al ‘een bananenrepubliek’ zou zijn, (6) kom nou. In dergelijke termen is een ernstige discussie niet meer mogelijk en is het woord niet meer vrij. Zo iets wekt precies het tegendeel op van wat het Arkcomité voorstaat, met name onverdraagzaamheid. De lofrede van voorzitter Walter Debrock loopt uit in een verdediging van de openbare oproep, die wordt voorgesteld als de stevigste garantie voor een betrouwbare informatieverstrekking in een optimaal functionerende democratie (14) - voorwaar een van die Belgische politiek-strategische paradoxen in een pleidooi voor de Vrijheid van meningsuiting in de media.

Ik constateer tot mijn spijt een element van ideologische verstrakking in deze brochure - een symptoom van een mentaliteit en als zodanig de verantwoording om er hier nog eens zoveel woorden aan te spenderen. De Prijs wordt kennelijk de laatste jaren ‘gesocialiseerd’, d.w.z. zijn maatschappelijke signaalfunctie wordt meer en meer in de verf gezet. Waar is de tijd dat het antwoord van de laureaat (hier volkomen achterwege gelaten) een belangrijk stuk in dit dossier was, zoals toen Ivo Michiels in zijn dankwoord sprak over de tijd van de postkoets en de tijd van de postkoetsroman, twee tijdperken die volgens hem voorbijgestreefd waren - een tekst die nu nog geciteerd wordt? Wordt de Prijs niet meer en meer aan de politiek geofferd, en de vrijzinnigheid met hem? Zit de Prijs zelf in een crisis? Het komt mij voor dat reputaties kunstmatig moeten worden opgeklopt om het maatschappelijk signaal te kunnen blijven uitzenden. Zou de Prijs daardoor niet een beetje gedevalueerd worden? Kan hij in 1986 uitgereikt worden aan de jongeman die over een hek kroop in Florennes?

Marcel Janssens

[p. 701]

Reves Roomse heisa

Uitgeverij Manteau stuurde een recensie-exemplaar van Gerard Reve, Roomse heisa (1985, 52 blz., 245 BF), Reves verslag over het pausbezoek aan Nederland, d.w.z. zijn artikels in NRC Handelsblad tussen 5 april en 15 mei 1985, met daarbij deze persmededeling: ‘Dit boekje heeft u niet in onze aanbiedingsbrochure aangetroffen; men heeft onverwachts besloten het toch in de Vlaamse boekhandel te verspreiden.’ Wat mag de reden geweest zijn om dat boekje tegen meer dan 4 BF per bladzijde onverhoeds in het Vlaamse circuit te lanceren? Een paar weken later kreeg ik vanwege Herman De Coninck en het Nieuw Wereldtijdschrift (zelfde adres als bovengenoemde uitgeverij) een aardig briefje waarin mij een leuk cadeautje werd aangeboden: nog eens de Roomse heisa. Zomaar midden in het jaar je abonnees verrassen met een getrouwheidspremie, is dat niet leuk? Wat mag de reden geweest zijn waarom dat geschenkboekje van het NWT precies de Roomse heisa moest wezen? Ik gis en ik gis.

Herman De Coninck gaf ons gelukkig een leeswijzertje mee om de Heisa op passende wijze te verwerken. Het boekje werd geschreven ‘door de man die geoudehoer tot kunst verheven heeft’, schrijft hij in zijn begeleidend briefje. Treffende formule, die verdient in een citatenboek gekleefd te worden! Herman De Coninck voegt eraan toe: ‘Als hij, naar wij hopen, evenzeer op uw lachspieren als op uw wenkbrauwen werkt, heeft u meteen een uitstekende gezichtsmassage gehad.’ Ziedaar dus na de gebruiksaanwijzing ook nog informatie over het beoogde effect van de kuur! Zou het boekje, dat zonodig op de Belgische markt moest, dan toch zijn geld waard zijn? Het hangt ervan af: als je van geflambeerde lulkoek houdt en je lachen wilt zonder je wenkbrauwen te fronsen, dan wel, gegarandeerd.

De stukjes vóór het pausbezoek (vóór de tarmackus in Eindhoven op 11 mei) geschreven vind ik de leukste. Je moet Gerard Reve weer volle gas horen zwetsen over de zonde, over zijn volksschrijverschap, over zijn ongehoorde gedachten en de verschrikkingen van de begeerte. Je moet hem zien zwelgen in zijn zelfbeklag. Ik weet al lang niet meer tot waar ik hem ernstig mag nemen, maar ik ben nog altijd dol op zijn beste nummers. Zijn ‘verslagen’ over het bezoek zelf vind ik ondermaats al zegt hij af en toe, in een flits van scherp doorzicht en spietsende formuleringskracht, behartenswaardige dingen over de zin van zo'n heisa, over de rol van de paus daarin en over diens impact als t.v.-verschijnsel. Maar ik hoor hem toch het liefst zaniken over de Heilige Maagd en Haar Familie. Er komt sleet op zijn kantieke nonsens, maar hij schiet toch nog af en toe subliem-krankzinnig uit zijn slof. In een passage over zijn ‘geprezen biechtvader’, zegt hij: ‘Ik zeide niets van dit alles, ik praatte maar wat, nergens over, woorden in de lucht.’ (p. 27). Naast de karakterisering van Herman De Coninck mag ook dat zinnetje in ons citatenboek als kenschets van deze Roomse heisa. Het boekje is een vrucht van Reves ‘Roomse koorts’, maar dan een ijlkoorts in zijn geest waar de Roomse mysteriën niet anders dan als roomse heisa kunnen verschijnen. We lachen wat af! En dat is hoofdzaak. De rest is kletskoek, alsmaar minder en minder tot kunst verheven.

Marcel Janssens