Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 453]

Boekbesprekingen

Tekenen van tijd

Jozef Deleu is geen veelschrijver. Zeven jaar na zijn vorige bundels verschijnt nu bij Nijgh & Van Ditmar te 's Gravenhage een nieuw boekje: Tekenen van tijd. Wellicht een strenge selectie van 18 gedichten, gegroepeerd in drie mooi uitgebalanceerde afdelingen. Over tijd en hoe de tijd de werkelijkheid en het leven tekent, gaat de bundel helemaal. Tekenen: het zijn zowel signalen als sporen en littekens, het zijn alle vormen van zichtbaarheid die tijd aanneemt. Veel literatuur en poëzie heet een poging te zijn om de tijd stil te zetten, om eraan te ontsnappen. Dat is hier nu net niet het geval. Deze poëzie is veeleer een middel om de tijd intenser te beleven en daardoor ook dieper in het leven te staan.

De eerste afdeling heet zoals de bundel: ‘Tekenen van tijd’, en beantwoordt ook het best aan de omschrijving die ik hierboven gaf. En laat het maar meteen gezegd zijn: ze bevat ook de beste gedichten. Representatief, zowel voor die aard als voor die kwaliteit, is het gedicht ‘Nooit zag ik eerder’:

Nooit zag ik eerder
zo de tijd bewegen

de eerste krokus
in het gazon

de versgewitte tuinstoel
bij de tafel

rijk gevuld
met appeltaart

reeds van de herfst. (10)

Het effect van dit gedicht ligt in de combinatie van zoiets als versnelde film en gestold beeld. In drie snelle sequensen wordt de cyclus van een jaar doorlopen, van krokus over tuinstoel tot de appeltaart van de herfst. En tegelijk komen die afzonderlijke beelden tot stilstand, en in die stilstand krijgen ze een intense présence, een schittering.

Dat is wat in heel de bundel, maar hier het best, aan de hand is: een helder besef van tijd, vergankelijkheid en relativiteit, dat des te scherper doet kijken, tasten, proeven van de concrete dingen, van het leven. Vitaliteit op grond van weemoed.

Dat het gedicht zo goed is komt doordat heel die stemming louter uit de beelden spreekt, zoals ze daar geklemd staan tussen ‘nooit eerder’ en ‘reeds’, tussen ‘bewegen’ uit de eerste strofe en het stillevenachtige van wat volgt.

Als ik de ene pool van de gevoelswereld in deze bundel ‘vitaliteit’ noem, mag men dat niet verkeerd begrijpen. Het is zeker niet het hongerige, rusteloze, agressieve vitalisme; het is een vitaliteit die leeft in kwaliteiten als tederheid, aandacht, warmte. De vitaliteit van een prachtige, gekleurde nazomer, waarin je bewuster geniet van zon en schoonheid dan in de volle zomer zelf. Omdat juist die pracht meer is dan zichzelf: een teken van tijd:

De dagen

De dagen staan grijs
rond het bed

[p. 454]

 

van de zomer. De merel

 

bedrinkt zich aan kersen

 

een lied.

 

 

 

De kinderen lachen want

 

zullen ontkomen -

 

de ouders verstild

 

weten

 

van niet. (20)

Dit gedicht komt uit de tweede afdeling, ‘Zwerfziek’, waarin vooral het aspect rusteloosheid, geboeidheid door de aardse schoonheid op de voorgrond komt, maar tegen de achtergrond van eenzaamheid en het besef van de onontkoombare dood.

De derde en laatste afdeling heet ‘Een knaap die schelpen raapt’, en roept het tijdsbesef op in de botsing van heden, herinnering en dood:

Steeds eenzamer wordend
vindt hij in haar schoot
de eenzaamheid van morgen
het warme water van de dood.

En telkens als hij haar beslaapt
hoort hij de golven in haar ogen
ziet hij de knaap die schelpen raapt
en door de zee wordt aangezogen.

De poëzie van Deleu is een aarzelende poëzie, ook naar de vorm. Een die twijfelt tussen verbeelding, taalspel en mijmering. Misschien is zij in haar diepste aard vooreerst mijmering, maar ze is op haar best als zij verbeelding is. Het is een poëzie zonder grote ambities, maar die een breed publiek kan aanspreken.

Hugo Brems

Signalementen

In Op versvoeten door Brussel (Manteau 1983) verzamelde A.G. Christiaens een tachtigtal gedichten over Brussel, van 1350 tot heden. Dat wil meteen zeggen van ‘O Bruessel, edel roose rein’ (98) tot ‘Stationswijken lijken overal eender’ (7). Of omgekeerd dus, want de bloemlezing gaat van heden naar verleden. Tussenin veel taalfrustratie, eenzaamheid, spleen, vervreemding, en toch weer liefde. In vlotte gelegenheidspoëzie en intense lyriek. Ik hou wel van zo'n boekje, omdat het zoveel verrassingen inhoudt, en omdat het anders doet kijken naar gewone dingen.

De Litanie van Nic van Bruggen, waarvan vroeger al stukken in andere bundels verschenen, is nu compleet en als geheel verschenen (Manteau 1984). Een mooie uitgave met soft-erotische tekeningen van Jan Vanriet. Overigens sluiten die goed aan bij het esthetisch erotisme van de verzen. Deze litanie is een retorische krachttoer, waarin geen woord gespaard is. Wie zelf sprakeloos is bij het aanschouwen van de beminde, kan haar altijd dit boekje cadeau doen.

Nog bij Manteau verscheen van Jan Vanriet een nieuwe poëziebundel, Geen hond die brood lust. Het is een poëzie die een curieus mengsel laat zien van realisme en nostalgische vervreemding. Het is poëzie van een half betrokken, half in zichzelf gekeerde toeschouwer, die praat over de politiek en de actualiteit, maar eigenlijk over de droefenissen van een wat wazig leven. Een leven dat nogal veel gelijkt op sterven:

‘Sterven is een vermomming,
niemand die je herkent.

Wie zoekt
praat tegen de lakens.’ (7)

[p. 455]

Karel Sergen debuteert bij de Leuvense Schrijversaktie (1984) met de bundel Zonder verhaal. Het is beeldrijke poëzie van een wat gekneusd idealist. Iemand die geen verhaal heeft tegen een werkelijkheid die meer beangstigend is dan troostend. Die daarom zelf zijn troost maakt in momenten van natuurbeleving, van liefde en van poëzie. De omgevallen kinderfiets op de kaft geeft heel goed het grondgevoelen van deze bescheiden poëzie in, uit en voor het leven weer. In het slotgedicht ligt hij er nog:

‘de dag daagt
ik word geroepen
aan het venster zie ik de oude zon weer
staan

het scheefgevallen fietsje van mijn zoon
ligt geruisloos in het gras

wie denkt dat ik het moede woord zal
voeren
gaat liever elders

al in de ochtend sta ik zonder verhaal’ (51)

Weelde wacht haar tijd van Jef Vriens is een bundel die ik hier vooral ter sprake breng om de reeks waarin hij verschijnt te signaleren. Het is een uitgave van ‘'t Prieeltje’ te Diest, in de reeks ‘Muzesprokkels’. Verzorgde bundels in neo-oubollige stijl. Op een sympatieke manier onder de maat is ook deze debuutbundel over ‘de zwervende, tastende mens op zoek naar de bron en de hereniging met zijn oorsprong’.

In eigen beheer liet Bea de Longie een minibundeltje met 10 gedichten verschijnen: Verkleurde tuin. Stemmingspoëzie, geboren uit de intense beleving van momenten en situaties. De verzen willen die intensiteit vasthouden, maar de dingen verkleuren al terwijl je ze vastneemt. Op wat incoherent en uitdrukkelijk poëtiserende beeldspraak na best genietbaar.

IJstijd van Erik Heyman (uitg. Wel, Bergen op Zoom, 1984) is niet minder dan ‘een datum’ en een ‘literair-historische uitdaging’. Om verder te citeren uit de begeleidende brief van de uitgever: ‘... een poëzie die o.i. bepalend wordt voor de jaren tachtig en dus tevens een afrekening zal zijn met de voorgaande stromingen van neo-realisme, neo-romantiek, neo-symbolisme etc...’. Wat verder nog? De dichter is fysicus en is dol op computers, G. Achterberg, J. Joyce en T.S. Eliot. Er zijn motto's van Pernath, Eliot en Kevin Coyne. De gedichten zijn op een mathematisch ogende manier genummerd en in cycli gestructureerd. Er is geen moeite gespaard om deze nieuwe poëzie van de alweer halfwegge jaren '80 te situeren tussen de intellectuele variant van de avant-garde, de al even intellectualistische popcultuur en de versierde leegte van Pernath. Cool! Titels als ‘ijstijd’, ‘vreemdeling’ en ‘polarisatie’ liegen er overigens niet om.

‘Waste Land’ indeed.

Er staan natuurlijk ook gedichten in de bundel. Die lijken te bevestigen dat hier iets nieuws aan de hand is, maar tegelijk geven ze de indruk dat het er nog niet echt uitkomt. Het is met een onmiskenbaar talent gedaan, maar het blijft meer bij een skelet dan dat het leeft. Dat ligt vooral aan de obsessionele weigering om personen, plaatsen, omstandigheden in te vullen. Zodanig dat alleen abstracte spanningsvelden overblijven. Toch vol belofte vind ik, ondanks dat en ondanks de vele Pernathiaanse tics. Iemand moest hier maar eens dieper op ingaan.

Fernand Florizoone ten slotte werkt rustig verder aan een oeuvre van nu al een tiental bundels. Tussen de wimpers van het mos ver-

[p. 456]

scheen bij de Stichting Mercator-Plantijn te Antwerpen (1984). Zacht, stemmingvol gefluister over het geluk en het verdriet, weerspiegeld in de natuur. Netjes gemaakt en zeker niet zonder bezieling. Poëzie waar je niemand kwaad mee doet. Er zijn daar lezers voor. Maar van de jaren '80 is dat natuurlijk niet, tenzij dan misschien van die van vorige eeuw.

Hugo Brems

Nieuw proza uit noord en zuid

In Trekvogels en andere verhalen (De Vries-Brouwers, Antwerpen-Amsterdam, 1984) van John Gheeraert wordt de lezer achttien maal geconfronteerd met het levenslot van een aantal buitenbeentjes. Meestal bereikt dat bestaan zijn climax (of zijn einde) in een centrale anekdote. De gebeurtenissen spelen zich meestal af in een verre streek, of brengen exotische personages naar onze gewesten; vrijwel elke tekst heeft een documentair gedeelte. Deze informatie wordt dikwijls in een koortsachtige stijl opgebouwd, maar wordt bijna nooit een overtuigend structureel geheel.

Zelden verheft het boek zich boven het clichéniveau. Personages blijven sjablonen, het vertelperspectief is weinig coherent, de relatie tussen de gebeurtenissen is meestal discutabel, de beeldspraak is soms van een bedroevend niveau. In een paar gevallen (zoals Heimwee naar Londonderry) is de vertelde gebeurtenis zo boeiend, dat ze ook in deze realisatie meeslepend blijft. Maar als geheel is het boek allerminst bekoorlijk, al beweert niemand minder dan Walschap op de flap het tegendeel.

De uitgeverij Nijgh en van Ditmar heeft zich blijkbaar tot taak gesteld de redactie van het studentenblad Propria Cures publikatiemogelijkheid te geven; na Peter Smit in 1983 is nu Jan Boerdam met Het graf van Pareto aan de beurt ('s-Gravenhage, 1984). In een episch nu kijkt het ik-personage Boerdam terug op zijn jeugd, maar vooral op zijn studententijd en zijn nog korte loopbaan als socioloog.

Niet minder dan tweeëntwintig maal irriteert Boerdam de lezer met een onbenullige en meestal voorspelbare geschiedenis; hij herschept een vooral Amsterdams milieu dat de laatste jaren al dikwijls, maar zelden zo fantasieloos, in de literatuur is opgedoken. In een zeer vlakke stijl en met een reeks nadrukkelijke, bijna groteske knipogen naar de lezer worden een aantal oppervlakkige ‘waarheden’ van onze tijd met grote ernst gereproduceerd, of elementen van onze moderne maatschappij die al zo dikwijls zijn geparodieerd (praatgroepen, inefficiënte bureaucratisering van de universiteit, wetenschappelijk veldwerk) worden nog maar eens over de hekel gehaald.

Behalve allicht voor Jaap Boerdam, is Het graf van Pareto een volkomen overbodig boekje.

Groen en grijs van Marijn Links (Manteau, Amsterdam, 1984) biedt de lezer zestien verhalen over moderne personages die het bestaan niet echt aankunnen. Ze moeten een keuze doen die hen bijna altijd door de buitenwereld wordt opgedrongen, en altijd is de keuze verkeerd: ze kiezen te vroeg, te laat of helemaal niet, kiezen het verkeerde of het irrelevante. Er is veel variatie in de intriges, die kunnen eindigen in volstrekte duidelijkheid of in een geraffineerde dubbelzinnigheid, en ook de vormgeving is gevarieerd: ik- en hijverhalen, presens en preteritum wisselen elkaar af, de probleempersonages focaliseren zelf of worden gefocaliseerd.

Toch zijn er genoeg gemeenschappelijke

[p. 457]

trekken. De relatie tussen innerlijkheid en uiterlijke gebeurtenissen is niet harmonisch, maar valt uit in het nadeel van de eerste pool; Links suggereert dikwijls diepte die niet gefundeerd wordt. Vooral in de beginfase wordt het gebeuren nadrukkelijk aangebracht in een kleurrijke natuur- of seizoensituering. De korte zinnen zijn stilistisch onberispelijk maar dikwijls voorspelbaar; de dikwijls voorkomende dialogen zijn zeer overtuigend. De verhalen zijn zelden chronologisch rechtlijnig, maar alterneren tussen een episch toen en een episch nu; soms is het effect daarvan sterk (het draagt bij tot een verantwoorde dubbelzinnigheid, zoals in Toekomstherinneringen), soms is het resultaat moeizame structurering (zoals in De god van Spanje).

Voor dit debuut heeft Links een aantal zwakke, maar ook een aantal beloftevolle verhalen geschreven. Het talent is er ongetwijfeld, maar de lezer krijgt iets te vaak de indruk dat het stilistische vingeroefeningen betreft, combinaties van verhaalelementen die al elders zijn gebruikt en hier in een oppervlakkig of kunstmatig verband worden samengebracht.

Met Monsters gratis (Manteau, 1984) heeft de Noordbrabander Jan Cartens zijn groot, maar dikwijls onderschat talent duidelijk bevestigd. In twaalf verhalen borduurt hij variaties op het thema van het mysterie van de menselijke onmacht, die voortvloeit uit de contactstoornis tussen hoofdpersoon en maatschappij.

Met veel vaardigheid combineert Cartens telkens weer nieuwe motieven tot het centrale thema. Dikwijls vloeit de kortsluiting tussen mens en wereld voort uit de keuze van de waarnemer: in Chocolate for mama en Vader is het een onervaren kind, in Monsters gratis een wereldvreemde oude vrouw. Soms wordt de realiteit voor de lezer duidelijk genoeg, en dan heeft hij medelijden met de personages die slachtoffers van hun beperktheid worden; maar in het prachtige Vader blijft de lezer onmachtig met een surplus aan mogelijke interpretaties achter, terwijl het kind blijkbaar de oplossing gevonden heeft. In Vader en moedertje spelen leidt het naïeve spel van de kinderen een volwassen vrouw tot een ontnuchterende nieuwe interpretatie van de realiteit. In Pianoles en Het oorbelletje zijn de waarnemers uitgeslotenen die door de beperktheid van hun waarneming de werkelijkheid wel dubbelzinnig moeten interpreteren; die dubbelzinnigheid is overigens interessanter of althans veiliger dan de waarheid, zoals blijkt uit het verrassend slot van Het oorbelletje. In Aanrander gezocht blijkt de apert onjuiste interpretatie door het personage ten slotte de enig draaglijke. Elders geeft de harteloosheid van de maatschappij de personages geen kans, sluit een personage zichzelf uit de maatschappij uit, of blijft het mysterie tussen man en vrouw ook na tientallen jaren samenleven overeind.

Cartens is een vakman in de beste betekenis van het woord. Hij kan de gevarieerde gegevens uitstekend doseren: de relatie tussen uiterlijke en innerlijke wereld is zeer verantwoord; spanningsmomenten en rustpunten, neutrale en tragische ogenblikken alterneren voortreffelijk. Bepaalde elementen komen daarbij in elk verhaal voor: derde persoon, preteritum, weinig beeldspraak, indirecte weergave van uitspraken, elliptische zinnen.

Deze auteur heeft geen excentriciteit of schokeffekten nodig; zijn werk is gedegen en doordacht, wordt nooit gevoelloos of sentimenteel, zegt nooit te veel of te weinig, kortom: in zijn genre is het af.

Cartens verdient meer bekendheid dan hem voorlopig ten deel valt.

Jaak de Maere