Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 305]

Anton van Wilderode
De poëzie van Albert Westerlinck

‘Gij hoort mijn woorden wel maar mijn geheimen niet’
(Bovenzinnelijk verdriet, 56)

Dat de essayist en literair-historicus prof. dr. José Aerts/Albert Westerlinck levenslang geboeid werd door het fenomeen poëzie is duidelijk voor wie zijn uitgebreid oeuvre overziet en hem ook anders dan uit zijn geschriften kende. Hij debuteerde met verzen, schreef herhaaldelijk en uitvoerig over dichterschap (Het schone geheim der poëzie) en over dichters uit binnen- en buitenland (Guido Gezelle, Karel van de Woestijne, Willem Elsschot, Prosper van Langendonck, Maurice Gilliams...; Rainer Maria Rilke, Paul Valéry, Federico Garcia Lorca, Gerard Manley Hopkins, Georg Trakl, Gertrud von Le Fort...), volgde de poëtische publikaties van zijn ‘verwante’ tijdgenoten (André Demedts, Pieter G. Buckinx, René Verbeeck, Jos de Haes, Hubert van Herreweghen...) op de voet, stelde een merkwaardige bloemlezing samen uit de dichtkunst in de Zuidelijke Nederlanden van 1830 tot 1890 (Poëtisch Panorama) en heeft als hoogleraar, mentor en hoofdredacteur van dit tijdschrift de dichterlijke pogingen van een groot aantal debutanten gelezen, gekeurd, aangemoedigd en (be)geleid. In een korte aantekening die hij naar aanleiding van een aan hem opgedragen gedicht door Hubert van Herreweghen schreef (Dietsche Warande en Belfort, maart 1957, pag. 192) heeft hij zijn voorkeur voor de poëzie wellicht het meest persoonlijk en onbewimpeld uitgesproken: ‘... Waarom in mijn literaire belangstelling, reeds zovele jaren, die voorliefde voor de poëzie? Dat zit blijkbaar zeer diep. Het verhalend proza verzadigt me eigenlijk zeer zelden. Zelden roept het voor mij de essentie des levens op; het raakt de diepere werkelijkheid meestal slechts partieel en van verre. (...) De poëzie heeft me daarentegen zeer dikwijls de ervaring geschonken van een laatste en essentiële intuïtie van het leven, van een inzicht: daarbuiten-is-er-in-wezen-niets-meer-te-zeggen.’

Altijd is hij aan die overtuiging trouw gebleven, wat ook duidelijk was in persoonlijke gesprekken waarbij hij die ‘algemene bewering’ - zoals hij het noemde - met namen en leeservaringen staafde. Intrigerend is daarbij dat hij vrijwel nooit (ook niet met intimi) over zijn eigen poëzie sprak en dat hij nimmer inging op hun pogingen daaromtrent iets te vernemen. Het is mijn overtuiging dat hij die korte lyrische periode tussen zijn vierentwintigste en negenentwintigste jaar als afgesloten beschouwde.

[p. 306]

Die eigen (gepubliceerde) poëzie van Albert Westerlinck bleef beperkt tot drie (onvindbaar geworden) bundels Bovenzinnelijk verdriet (1938), Met zachte stem (1939) en Aardsch en Hemelsch (1943), derhalve tot slechts 55 gedichten. Telt men daarbij de verzen op die enkel in tijdschriften verschenen, dan komen er nog zowat 25 bij. Hij publiceerde zijn allereerste gedicht in Dietsche Warande en Belfort (1933, 10, pag. 681, Avondgebed in mei, dat opgenomen werd in zijn eerste bundel) en zijn ‘laatste’ in Klaverdrie (1946-1947, 3-4, pag. 819, Nieuwjaarsgroet, dat verder in zijn lade bleef). Ofschoon de dichter ‘officieel’ zweeg, bleef hij sporadisch verzen schrijven (een vierde bundel werd in 1946 aangekondigd onder de titel Wankel evenwicht, maar is niet verschenen). Al zou men uit één en ander geneigd zijn af te leiden dat de dichter zijn poëzie niet (meer) als belangrijk (genoeg) beschouwde, toch is het mijn overtuiging dat hij van zijn eerste gemoedsuitstortingen blééf houden. De professor en criticus die in een andere literaire discipline spoedig ruime bekendheid, algemeen aanvaard gezag en toenemende waardering ondervond, verloochende zijn jeugdwerk niet. Het had iets van een heimelijk gekoesterde genegenheid in de marge van de wetenschappelijke bedrijvigheid (ik heb een zelfde houding ten overstaan van hun poëzie ook aangetroffen bij andere hoogleraren-dichters als Anton van Duinkerken en Lieven Rens!)

De titels van de vier afdelingen in Albert Westerlincks eerste (en belangrijkste) bundel Bovenzinnelijk verdriet geven de thema's aan die ook in de twee latere plaquettes worden hernomen: de doodsgedachte (Liederen van de zoete dood), de natuurervaring (Ziel der seizoenen), de religieuze problematiek (Bovenzinnelijk verdriet) en de verhouding tot de literatuur (Klein geheimschrift). De rubricering is zeker niet stringent noch consequent, want in elk van de vier delen treft men natuurgedichten en religieuze verzen aan.

De titel (van het boek, van de derde afdeling én van het gedicht op pag. 38) geeft de inhoud weer: de dagelijkse ervaring van de menselijke dualiteit, een besef van spanning tussen ziel en zinnen, onthechting en genieting, hemel en aarde, - en voor de verzoening waarvan hij moet uitzien naar elders en verder, want enkel de dood kan die geven. Wat (voorlopig) blijft is een droefheid die tussen wortels en wolken hangt, ondefinieerbaar en onbestemd. Om die uit te drukken zoekt de dichter naar tekens en symbolen en vergelijkingen.

De gedichten van deze bundel schreef Albert Westerlinck in zijn studententijd en seminariejaren. Opvallend is, op die leeftijd en in die veilige en beveiligde omgeving, het pregnant aanwezige doodsbesef (vooral in de eerste helft van het boek).

[p. 307]

‘De zoete dood’, waarmee de eerste suite inzet, wordt weldra ook ‘de koele dood’ (10, 15) die ‘straks het roeren van mijn bloed verstilt’ (19) en het ‘in stervenskramp zal stijven’ (11) en is altijd de onverwachte ‘die ons roven zal heel vreemd en onverwacht’ (9) wanneer hij ‘bespringt zijn prooi zoo sluw en laf’ (19) en ‘onverwachts... ons bij de handen grijpt’ (24).

Het verzet tegen of het negeren van de dood (vaak met hoofdletters) heeft geen zin: ‘wat baat, wat baat het al - het zal niet lang meer duren’ (11) want ‘onder den zegen der sterren zie ik mijn leven glijden’ (39) tot ‘straks als wij slapen in uw schoot’ (38).

Hij verlangt zelfs naar het einde dat ontraadseling zal brengen, naar ‘de laatste rust’ (26), het ‘schoon en schrikkelijk uur’ (18), ‘de blijde komst’ (40) ‘in 't lokkend net der verten’ (10).

Voor dat ultieme moment vraagt hij ‘de moed, o Dood, ons in u te verblijden’ (27), ‘als Macchabeeërs in den dood’ (13) te gaan en ‘als een man te staan in 't grijnzen van de dood’ (13).

Rustiger, verstilder heeft Albert Westerlinck de doodsgedachte verwoord in Met zachte stem (15):

Liedje aan zee
Des nachts hoor ik het krijschen aan der verre meeuwen.
O zeg of dit het teeken van uw naadren is.
De suizelende wind, het bange vogelschreeuwen
bergt mij uw roep - maar ik vind geen beteekenis.
Gij laat mij, laat mij ongewis.

Ik hoor het golvenzingen aan, het fluisterspreken
der bloemen in het duin, het wuiven van het lisch,
het lied der hooge grassen - och, gij bergt uw teeken
in een geluid waarvan de zin verloren is.
Gij laat mij, laat mij ongewis.

Roep mij niet aan, ik weet zoo goed dat gij zult komen;
laat mij een klein geluk: het zeegegons, het droomen
en wiegedeinen zonder heugenis
aan wat de zekerheid van sterven is;
eens, in dit grenzeloos en zingend waterstroomen,
zult gij mij vangen als de plots-verraste visch.
O laat mij, laat mij ongewis...

[p. 308]

De meest opvallende en meest voorkomende topos in Bovenzinnelijk verdriet is het woord jen het begrip) bloed, overigens in verschillende betekenissen en nuances.

Bloed is vooreerst léven en ritmeert de levensgetijden vanaf het ogenblik ‘dat bloed het bloed omsloot’ (46) tot wanneer ‘het bloed dat ik een donker gloeien heb gegeven’ (13), het ‘eeuwig bloed dat vaart’ (14) en ‘immer spreekt’ (36), - ‘morsig bloed’ (18, 40) wordt, ‘herfstig bloed’ (17), ‘stervend bloed’ (14), ‘stortend bloed’ (11)...

Bloed staat ook voor drift en opstandigheid, het is ‘de jonge lust’ (19) van hen bij wie ‘de nacht het prille bloed tot daadkracht had gewekt’ (40) en die ‘de komst der zon over hun bloed verbeien’ (37). Zij ‘hebben met hun bloed zo bitter lang te strijden’ (51) ‘want immer pleegt ons bloed verraad’ (39).

Bloed vertolkt het menselijk heimwee naar eeuwigheid (en naar het Bloed van de Heiland): ‘kon ik mijn bloed doen slaan in wat de lippen zeggen’ (50), ‘konden onze harten aan het Bloed der liefde slaan’ (43) dan zou de dichter in staat zijn ‘naar God te zoeken als ons bloed gebiedt’ (35) en de zegen van de zekerheid kennen ‘van bloed dat koelt aan Bloed bij 't krampen van de smart’ (42).

Consecratie
Ik kan mijn diepste ziel niet in de woorden leggen
die dagelijks mijn mond aan Uwen boezem spreekt.
Kon ik mijn bloed doen slaan in wat de lippen zeggen
en 't angsten van mijn hart dat door de snikken breekt

dan zouden uur na uur mijn droomen naar u reizen
en vreugdedronken, maar van zegen nimmer zat
bezingen Uwe min op zalvend-zoete wijzen
zooals geen bloed ooit in zijn beven tot U bad.

Mijn handen hebben 't Hart saam met het Brood gebroken
de driften haakten in Uw borst hun scherp gewei;
o herten diep in 't woud van mijn verleên gedoken
lescht uwe dorsten aan de bloedfontein der Zij...

Merkwaardig is dat in de twee plaquettes die in de Bladen voor de poëzie verschenen het kernwoord ‘bloed’ nauwelijks nog voorkomt. Ik meen te weten dat vrienden van de dichter hem op de veelvuldigheid van het bloedmotief hebben gewezen - en wellicht werd het ook in recensies gesigna-

[p. 309]

leerd. (In Dietsche Warande en Belfort van januari 1939, pag. 70-71 maakte Pieter G. Buckinx een voorzichtige allusie waar hij wees op ‘de botsing van zijn (Westerlincks) mystischen aandrang en den stroom van het menschelijk bloed’).

Die spanning tussen geest en bloed wordt door de dichter geplaatst in een ‘romantische’ omgeving: een overwegend nachtelijk landschap (9, 11, 13, 24, 26, 28, 29, 30, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 45, 47, 56, 57) onder het licht van sterren (9, 10, 11, 17, 18, 28, 29, 35, 38, 39, 40, 42) en bloeiende kersebomen (‘ik weet dat deze nacht uw kerselaars ontbloeien’, 38, ‘wuif eeuwig door dit vers, o witte kerselaren’, 24). Symbolische boodschappers uit het overluchtse land en teken-brengers zijn de Engel (met hoofdletter, 9, 14, 15, 23, 28, 29, 30, 37) en de aardse nachtegaal.

De nachtegaal
O Vogellied dat snikt diep in het loof verloren
ontferm u mijner, och bespaar mij deze pijn,
want in dit lied wordt weer ons beider wee herboren
dat wij begraven diep onder der dingen schijn.

Roept gij in 't wenken van uw vlugge vleugelslagen
of huivert gij van vreemd geluk dat gij verwacht?
Nog brandt door zomerliedren die geen antwoord vragen
de snik der liefde die ons saam heeft omgebracht.

Naast ‘dood’ en ‘bloed’ lijkt ‘schoot’ een derde kernwoord te zijn in de poëzie van Albert Westerlinck, eveneens veelzinnig: het betekent oorsprong en bestemming, toevlucht en geborgenheid.

Hij vraagt ‘laat mij de wezenlooze rust in moederschoot’ (9), ‘een kind/dat uit den moederschoot het licht komt ingegleden’ (Aardsch en hemelsch, 11); weet zich beveiligd ‘in der blauwe nachten schoot’ (10), ‘in de diepe schoot der huiverende nachten’ (11), in de ‘milde schoot’ (14) en ‘de warmte’ (Aardsch en hemelsch, 13); hij wil slapen ‘in Uw schoot’ (38), dat is ‘in den schoot van God’ (39) en in de moederlijke schoot van Maria (51); hij verlangt geborgen te zijn in ‘het Woord dat in zijn schoot mijn leven zal bewaren’ (58).

Zoals hierboven al werd genoteerd (en zoals uit een enkel citaat intussen ook is gebleken) vinden wij de thema's van Bovenzinnelijk verdriet terug in Met zachte stem en Aardsch en hemelsch. Maar het lijden aan het bestaan, aan de tijd en de onvolkomen wereld, dat in het tweede (slechts

[p. 310]

weinige maanden nà het debuut verschenen) bundeltje nog intens aanwezig is, wordt vier jaren later in het derde boekje opvallenderwijs overzongen door lichtere klanken en gemoedsuitingen.

Al is ‘door de jaren, vroom en wit, / een schioomge vieugd in mij bewaard gebleven’ (8), ‘thans juicht, van pijn en angst genezen,/ een hart’ (13) ‘en komt de glimlach weer’ (11).

Méér nog, ‘een juichend hart is nu zijn lied begonnen’ (13), ik ben ‘een knaap die midden u verrukt te zingen staat’ (14), ‘er straalt slechts louter zon op zijn verklaard gelaat’ (14), ik ben ‘een mensch die lacht om het herwonnen licht’ (11). ‘Mijn geluk gedijt’ (8), ik gevoel mij ‘van duizlendklare vreugd doorronnen’ (8), ‘mijn vreugd is een jong paard’ (14)!

De emfatische toon van deze versregels (en van de gedichten waaruit ze genomen werden) laat er geen twijfel over bestaan dat de dichter rond zijn dertigste levensjaar een periode van existentieel verdriet, diepe Schwermut en religieus bewogen doodsverlangen - zoals nadien bleek: definitief - heeft afgesloten. Zijn gelijktijdig afscheid van de actieve poëziebeoefening houdt vermoedelijk ook verband met het feit dat hij in 1943 (het jaar waarin zijn laatste bundeltje verscheen) lector werd aan de Katholieke Universiteit te Leuven, waar de wetenschappelijke benadering van de literatuur hem geheel zal opeisen. Of was het zijn overtuiging dat hij zich in zijn verzen al volledig had uitgesproken? Lag het nieuwe, hem voor de voeten gevoerde werkterrein hem wellicht beter? In elk geval werd de bezielde omgang met de literatuur als studieobject een opgave die geheel zijn aandacht en zijn alreeds spreekwoordelijk geworden werkkracht opvorderde. De laatste twee strofen uit het gedicht Vita nuova (in dit verband een wél relevante titel!) zijn tegelijk balans én programma:

Als dood en duivel, Heer, weer aan mijn harte kerven,
houd mij trouw aan het werk, steeds sterk, onaangedaan.
Groot is de mensch wanneer na zijnen tocht het sterven
hem, 't hoofd omhoog, onwrikbaar aan de taak vindt staan.

Maak mij een mensch die zwoegt tot hem het werk zal breken,
een uit de duizenden gesproten uit het volk,
die vechten, werken, geen verloren woorden spreken,
maar over wie Gods zegen rust als eertijds in de Wolk...

[p. 311]

Het belangrijkste werk van Albert Westerlinck ligt ongetwijfeld op een ander terrein dan dat van de poëzie. Maar het ‘met zachte stem’ gefluisterd en gezongen ‘bovenzinnelijk verdriet’ dat hem als jongeman tussen ‘aardsch en hemelsch’ heimwee deed oscilleren, mocht in dit met genegen dankbaarheid en vriendschap geschreven herinneringsnummer van zijn Warande niet ontbreken.