Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 42]

Koen Vermeiren
Kroniek
Over liefde, dood en literatuur
(Omtrent ‘De laatste deur’ van Jeroen Brouwers)

De hardnekkige mythe dat veel schrijvers pas na hun dood grote bekendheid verwerven, bestaat nog steeds. Wanneer het dan nog een dood door zelfmoord is, kan de auteur er zeker van zijn dat hem een bevoorrechte plaats in de literatuurgeschiedenis wordt toebedeeld en dat zijn werk ontsterfelijke roem zal genieten. Dat is één van de clichés die Jeroen Brouwers uit de wereld helpt in zijn uitvoerige studie over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren: De laatste deur (De Arbeiderspers, 1983). Brouwers wil de geschiedenissen schrijven van de schrijvers die door zelfmoord om het leven zijn gekomen, waarbij zijn toon er een is van solidariteit. Niet alleen reconstrueert hij, in de mate van het mogelijke, de omstandigheden waarin de zelfmoord plaatsvond, maar tevens gaat hij op zoek naar eventueel voorspellende tekens in het werk van deze auteurs. Alhoewel de klemtoon op het Nederlandstalige gebied ligt, verwijst Brouwers toch ook herhaaldelijk naar de wereldliteratuur. Het feit dat hij de boeken van al die schrijvers-zelfmoordenaars heeft gelezen vanuit een bijzondere invalshoek neemt echter niet weg dat de interpretaties die hij geeft of de conclusies die hij trekt zeer controleerbaar blijven.

De laatste deur is daarom niet alleen een subjectief eerbetoon geworden aan de nagedachtenis van deze doden, het is ook een werk dat blijk geeft van een bewijskrachtige objectiviteit wanneer het eropaan komt bepaalde stellingen te verdedigen. En het is precies deze combinatie die het boek zo interessant maakt: literatuur en wetenschap gaan hier hand in hand.

Na een inleidend hoofdstuk, waarin Brouwers dit boek situeert in zijn eigen oeuvre, onderwerpt hij een aantal gemeenplaatsen en meningen betreffende de zelfmoord van schrijvers aan een kritisch onderzoek. Zo geeft hij enkele voorbeelden van auteurs die na hun zelfmoord totaal in de vergeethoek zijn geraakt, in tegenstelling tot de gangbare opinie dat een dood door zelfmoord grote postume beroemdheid garandeert. Brouwers is namelijk van mening dat niet de zelfmoord, maar enkel en alleen het literaire gehalte van het werk de doorslag geeft. Auteurs wier werk tijdens hun leven onder de maat bleef, verwierven ook geen plotselinge, opvallende roem na hun zelfmoord, terwijl schrijvers die wel degelijk literair prestige bezaten, in de

[p. 43]

literatuurgeschiedenis voortleven door hun werk en niet door hun zelfgewilde dood (Brouwers noemt hier o.a. Haverschmidt en Ter Braak, p. 41). Op internationaal vlak zouden Thomas Chatterton en Heinrich von Kleist de enigen zijn die tijdens hun leven werden miskend maar na hun zelfmoord de literaire erkenning kregen waar ze inderdaad ook recht op hadden. Maar zelfs in deze gevallen aarzelt Brouwers niet te beweren dat deze schrijvers mettertijd ook zonder zelfmoord grote faam zouden hebben verworven. Zijn stelling luidt dat ‘zelfmoord (...) niet erkenning van kunstenaarschap tot gevolg (heeft) als de zelfmoordenaar daarvan niet tijdens zijn leven op zo overtuigend mogelijke wijze blijk heeft gegeven, waarna niet de zelfmoord maar uitsluitend het “nagelaten” bewijs van kunstenaarschap als maatstaf wordt genomen.’ (p. 49)

Ook verwerpt Brouwers de veel geuite bewering dat heel wat aan de drank verslaafde schrijvers in feite een ‘trage zelfmoord’ zouden hebben begaan. Er kan van zelfmoord immers geen sprake zijn indien het drankmisbruik niet tot doel had de dood te veroorzaken (p. 53). Veel drankzuchtige schrijvers werden op die manier ten onrechte als zelfmoordenaars bestempeld (bijv. Joseph Roth, Edgar Allan Poe, Gerard den Brabander). Rond andere auteurs, zoals Louis Couperus of Roger van de Velde, is dan weer een legendevorming ontstaan na hun dood, waarbij enkel en alleen op grond van veronderstellingen wordt aangenomen dat zij om het leven kwamen door zelfmoord. Brouwers toont echter aan dat in vele gevallen niet meer te achterhalen is of iemand al dan niet een natuurlijke dood stierf, aangezien concrete bewijzen ontbreken. Zelf laat hij dergelijke vermoedens dan ook wijselijk voor wat ze zijn.

Vervolgens ontwikkelt Brouwers een interessante stelling betreffende schrijvers-zelfmoordenaars. Zelfmoord wordt meestal niet in een impulsieve bui gegaan; wie besluit zelf een einde aan zijn leven te maken, heeft dan al een periode achter de rug waarin de uiteindelijke methode om deze beslissing uit te voeren, degelijk werd overwogen en voorbereid (p. 79). Het eigenaardige bij schrijvers die zelfmoord hebben begaan is nu dat zij in hun werk ‘bewust of onbewust, symbolisch of niet symbolisch, verhuld of niet-verhuld (sic)’ (p. 90) de manier hebben beschreven waarop zij zouden sterven door zelfmoord. Brouwers haalt hiervan verschillende voorbeelden aan, maar het markantste is wellicht dat van Jan Arends, wiens sprong in de diepte niet alleen werd beschreven in een van zijn gedichten (Je laat jezelf los in de lucht...), maar ook werd gesuggereerd door middel van de langgerekte typografische vormgeving van het vers zelf (pp. 94-95). Ook Dirk de Witte, die stierf door vergassing in zijn auto, vestigde in zijn werk herhaaldelijk de aandacht op deze vorm van zelfmoord, bijvoorbeeld door de gra-

[p. 44]

fische afbeelding van een sleutel (nodig om de auto te starten, en daarmee a.h.w. ook de zelfmoord) of door een verhaaltitel als ‘Een bosje rinkelende autosleutels’. Maar betekent dit dan dat iedere auteur in wiens werk zelfmoord voorkomt, ook een potentiële zelfmoordenaar is?

Het antwoord op deze vraag vormt een zeer belangrijk onderdeel van Brouwers' thesis. Hij heeft immers geconstateerd dat er in het geval van schrijvers-zelfmoordenaars zoiets als een constante zelfmoordmethode in hun werk is terug te vinden. Deze auteurs zijn geobsedeerd door precies die éne methode waarover ze het in hun boeken altijd weer hebben. Bij de andere, niet-suïcidale schrijvers ontbreekt deze constante; de zelfmoord in hun verhalen of romans wordt telkens op een andere wijze begaan en heeft uitsluitend een literaire functie (p. 98). De voorbeelden die Brouwers hier als bewijsvoering aanhaalt zijn zeer overtuigend.

Na deze opmerkelijke uiteenzetting stelt hij zich de vraag waarom deze schrijvers de hand aan zichzelf hebben geslagen. Een eerste reden is te vinden in de ontwikkeling van de geschiedenis zelf en met name in de politieke situatie (p. 106). Zo begingen door de eeuwen heen heel wat auteurs zelfmoord onder druk van politieke omstandigheden. Brouwers gaat hier terug tot in de Romeinse oudheid (bv. Seneca, die de wraak van Nero vreesde) om dan parallellen te trekken met de moderne geschiedenis (bv. de talrijke schrijvers die zelfmoord pleegden nadat Hitler aan de macht was gekomen). Een tweede reden om zelfmoord te begaan vloeit onmiddellijk uit het persoonlijke leven voort (bv. een onbeantwoorde liefde of een ongelukkig huwelijk) (p. 108). Een derde reden is te vinden in ziekte of pijn die niet langer te dragen is (p. 110), terwijl een vierde en belangrijke oorzaak van zelfmoord een soort existentiële angst is. Typische ‘schrijversangsten’ zijn dan ook de vrees dat men ‘leeggeschreven’ is, of de angst voor een blijvende miskenning (p. 111).

In een derde hoofdstuk geeft Brouwers een aantal geschreven portretten van schrijvers-zelfmoordenaars die stierven tussen de achttiende eeuw en de Tweede Wereldoorlog. Telkens tracht hij uit te maken welke de eigenlijke reden van de zelfmoord is geweest, en daartoe reconstrueert hij in de mate van het mogelijke hun levensgeschiedenissen.

Een vierde hoofdstuk behandelt het taboe-achtige karakter van zelfmoord, en vooral dan de gangbare opvattingen en ideeën hieromtrent. Zelfmoord werd (en wordt) vaak gelijkgesteld met: falen, dwaasheid, onzedelijkheid, wanhoop, ziekelijkheid, enz. Maar de diepere oorzaak van het taboe meent Brouwers te vinden in de houding van de Kerk, die zelfmoord altijd heeft voorgesteld als een ‘doodzonde’ die moet bestraft worden omdat ze een misdaad tegen God is (pp. 167-168). Heden ten dage is het inge-

[p. 45]

wortelde taboe nog steeds terug te vinden in het taalgebruik, dat vaak eufemistisch is (bv. zelfdoding, zich verdoen) of uit gemeenplaatsen bestaat (bv. kwam op dramatische wijze aan zijn einde, stierf een tragische dood). Bovendien wordt in de pers een zelfmoord vaak gewoon verzwegen (bv. werd dood aangetroffen). De definities van het begrip zelf zijn meer dan eens dubbelzinnig of ongenuanceerd, of houden een bedekte veroordeling in. Brouwers grijpt deze uiteenzetting over zelfmoord in het algemeen aan - hij spreekt ook even over zelfmoord bij kinderen en dieren - om zijn definitie ervan te geven, en die luidt als volgt:

‘Zelfmoord is het met voorbedachten rade en in beginsel volledig bij zinnen door eigen toedoen en uit eigen vrije wil verrichten of nalaten van een handeling met het oogmerk daarmee zijn leven te beëindigen.’ (p. 193)

Wat hierin onmiddellijk opvalt is de descriptief - wetenschappelijke aard van deze definitie, waaruit elke morele stellingname is geweerd. Het is er Brouwers nergens om te doen te (ver)oordelen, zijn toon blijft immers die van solidariteit.

Hoofdstuk vijf is geheel gewijd aan de auteurs die zelfmoord begingen in mei 1940, waarbij Brouwers opmerkt dat de Hitlerjaren het tijdvak in de wereldgeschiedenis zijn, waarin het grootste aantal schrijvers door zelfmoord is gestorven (p. 253). Brouwers besteedt hier onder meer veel aandacht aan Menno ter Braak, die in zijn geschriften altijd fel tekeer was gegaan tegen Hitler, en die bij de Duitse inval zelfmoord pleegde. Maar tegelijkertijd gaat Brouwers wat dieper in op een uitspraak van Willem Frederik Hermans, die beweerde dat het begin van de oorlog voor Ter Braak een goede gelegenheid was om zelfmoord te begaan, maar dat het oprukkende nazisme niet de echte reden is geweest. Mét Hermans gelooft Brouwers inderdaad dat Ter Braak niet alleen het slachtoffer van de geschiedenis is geworden, maar dat hij ook, en vooral, gebukt ging onder de typische ‘schrijversangst’ creatief uitgeblust te zijn. Brouwers staaft deze mening met talrijke citaten en uitspraken van Ter Braak zelf. Alles bij elkaar vormen deze bladzijden zeer boeiende lectuur.

In hoofdstuk zes komen dan de schrijvers aan bod die tussen de Tweede Wereldoorlog en nu door zelfmoord om het leven kwamen. Brouwers' werkwijze verandert hier echter enigszins; over deze auteurs wil hij namelijk interpreterende literaire biografieën schrijven die in hoofdzaak steunen op het literaire werk zélf, waarin hij op zoek gaat naar mogelijke ‘sleutels’ en ‘indicaties’ die op zelfmoord zouden kunnen wijzen. Ook hier heeft Brouwers weer zeer interessante portretten neergeschreven van o.a. Jan Emmens, Jan Arends, Jotie T'Hooft en Jan Emiel Daele. Brouwers schrikt

[p. 46]

er daarbij niet voor terug om het ‘geniale talent’ dat aan T'Hooft werd toegeschreven, sterk te relativeren. Zelfs, zo beweert hij, heeft deze literaire overschatting juist een domper gezet op de creativiteit van deze begaafde dichter en ertoe bijgedragen dat T'Hooft zijn ondergang tegemoet ging (pp. 436-437).

Tevens weerlegt Brouwers opnieuw een taai cliché, namelijk dat vooral schrijvers een voorliefde voor zelfmoord zouden hebben. Het aantal schrijvers-zelfmoordenaars door de eeuwen heen bedraagt volgens hem ten hoogste een paar honderden (zelf heeft Brouwers ongeveer 150 namen teruggevonden in naslagwerken).

Bij wijze van synthese heeft Brouwers in zijn zevende en laatste hoofdstuk ‘een geval van zelfmoord’ beschreven; dat van Dirk de Witte. Het is een aangrijpend portret geworden, waarin liefde, dood en literatuur op een sublieme, maar tragische manier met elkaar zijn vervlochten. Wie het meer dan 500 bladzijden tellende boek van Brouwers heeft gelezen, kàn eenvoudigweg niet meer ongenuanceerd over zelfmoord praten en denken. Want de gevolens van wanhoop, angst, miskenning, ontgoocheling, enz. zijn niet uitsluitend deze van schrijvers-zelfmoordenaars, het zijn algemeen-menselijke gevoelens die iedereen vroeg of laat kunnen overvallen. Brouwers' laatste hoofdstuk draagt als motto een prachtig vers van Reiner Kunze, getiteld ‘Zelfmoord’: ‘De laatste van alle deuren/Maar nooit heb je/aan allemaal al geklopt.’ (p. 453)

Jeroen Brouwers heeft met deze studie een indrukwekkend boek aan zijn oeuvre toegevoegd. Het ziet er niet naar uit dat hij ooit zelfmoord zal moeten plegen om literaire roem te verwerven. Daar staat zijn werk zelf wel borg voor.