Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 448]

Gerard Walschap
Het verdriet van België

‘Het verdriet van België’ door Hugo Claus is zonder twijfel een der belangrijkste werken uit de Zuid- en Noordnederlandse letterkunde van onze twintigste eeuw.

Ik geef mij ten volle rekenschap van het risico dat ik loop met een dergelijke uitspraak. Ik zie bijvoorbeeld niet voorbij aan de Uilenspiegel van Charles De Coster. Zoals Claus behandelt hij een tijd van grote beroering met subversieve sympathie en drong niet tot ons hart door zoals De Leeuw van Vlaanderen. Men kan andere vergelijkingen maken, met ‘Voyage au bout de la nuit’ van Céline en ‘Die Blechtrommel’ van Günther Grass. Men kan tot bij Voltaire en Rabelais gaan. Ik zal echter nooit mijn oude Eduard Engel uit het oog verliezen. In zijn monumentaal ‘Was bleibt?’ toont hij aan dat een werk, om te blijven, eerst en vóór alles optimistisch moet zijn. Dat is ‘Het verdriet van België’ zeker niet.

Wat mij met mijn uitspraak nog langer heeft doen aarzelen is de vraag of de explosie van literatuur en literatuurstudie in onze eeuw de selectie van het meesterwerk niet onmogelijk zal maken in de volgende. De letterkunde zou zich kunnen onthoofden gelijk de vulkaan die zichzelf in Mexico verleden jaar de kop heeft afgeslagen en nu, tweehonderd meter minder hoog, met een krater prijkt in plaats van met een spits.

Ik wil niemand verontrusten, maar het bestaan van onze academische werkzaamheden is niet verzekerd. Vaag zijn velen zich ervan bewust. Hun gevoel van onveiligheid verraadt zich door hun onophoudelijk vluchten in nieuwigheden. Professor in de filosofie Hottois van de ULB noemt het in zijn discipline een inflatie. ‘L'inflation du langage dans la philosophie contemporaine’ is de titel van zijn lijvig standaardwerk. Juist deze inflatie uit zelfbehoud kan de faculteit der letteren uit de universiteit doen verbannen.

Deze laatste 25 jaar scheen de Nobelprijs soms bij voorkeur te worden toegekend aan onbekende schrijvers. Een comité van deskundigen kan vandaag de wereldletterkunde al niet goed genoeg meer overzien om er naar de geest en de letter van het testament de beste in aan te wijzen. Hoe zal dat morgen gaan? Ik laat daarom de toekomst van ‘Het verdriet van België’ in het midden, alhoewel ik er niet aan twijfel.

[p. 449]

De lijvige roman van 774 bladzijden bestaat uit twee delen. Het eerste voert als titel ‘Het verdriet’, het tweede de tweede helft van de titel, namelijk ‘van België’. Tussen beide delen gaapt een leegte van enkele jaren. Louis Seynaeve, de hoofdfiguur, verlaat het zonderlinge pensionaat zoals ik er geen heb gekend, exclusief voor jongens en exclusief gedreven, als ik dat woord hier mag gebruiken, door nonnen, op zijn tien of elf jaar en in het tweede deel is hij een jongeling die toetreedt tot de Vlaamse Hitlerjeugd.

Precies zoals Hugo Claus is Louis Seynaeve de zoon van een Westvlaamse drukker en de kleinzoon van een schoolinspecteur die van zijn relaties met de scholen en het bisdom Brugge handig misbruik heeft gemaakt om een handel in schoolartikelen op te zetten waarvan de niet al te welvarende drukker een graantje meepikt in de hoop er eenmaal al de vruchten van te plukken. Beide paternalen dwepen met de ideeën van Staf De Clercq, Joris Van Severen, Léon Degrelle en Adolf Hitler, maar het bisdom en de scholen waar ze van leven mogen dat niet te weten komen. Hun bezoeken aan het gesticht geven hun zoon en kleinzoon voor wie ze niets verbergen, onvergetelijke bladzijden in. De nonnen van haar kant doen ook hun best. Zij voeden Louis op in een kwezelarij die de jonge lezers van vandaag allicht overdreven zal voorkomen, maar waarvan ik de nauwkeurige historiciteit uit eigen ervaring kan waarborgen. Louis mag bijvoorbeeld niet weten dat hij in het gesticht is geplaatst omdat zijn moeder een kind verwacht. Als die verwachting uitloopt op een miskraam, heet het dat zijn moeder van de trap is gevallen. De jongen verneemt telkens de waarheid, hij voelt dat men komedie met hem speelt. Verlaten, uitgestoten door zijn familie, belogen en bedrogen door de volwassenen die beweren hem op te voeden, zoekt hij een toevlucht tot zijn verbeelding. Hij stelt zich aan het hoofd van zijn makkers en neemt de leiding van een romantisch eedverbond waarin hij zich woest en vervaarlijk uitleeft in bij wijlen danteske fantasmagorieën.

Het tweede deel is een samenvatting van de oorlog en de repressie in Vlaanderen. Strikt genomen is het alleen maar de oorlog zoals Louis hem ervaart bij zijn makkers uit het pensionaat, zijn ouders, verwanten en bekenden, maar het wordt zo beheerst, trefzeker, intens en daardoor overtuigend beschreven dat men er geheel ons volk tijdens de bezetting en de repressie in herkent. Met bewondering geslagen door deze schrijfkunst, twijfelt men er niet aan of het is in de landen rondom ons, in Rijsel, Dijon en Marseille, in Den Haag en in Kiev, mutatis natuurlijk mutandis niet anders verlopen dan in Brugge.

Een Hollandse recensente die het boek bespreekt in ‘Ons Erfdeel’ is

[p. 450]

het met mijn lof, vermoed ik, niet eens. Al zijn wij er door hun eigen documentatie, verzameld door hun historicus De Jong, door Hollandse rechtsgedingen tegen King Kong en Menten, door parlementaire onderzoekingen en verhoren omtrent het oorlogsverleden van een partijleider stilaan achter gekomen dat Holland veel meer heeft gecollaboreerd dan Vlaanderen, laat deze, dame zal ik ze maar noemen, ons, in ‘Ons Erfdeel’ nog wel, uit den helen hoge voelen en verstaan dat ons Vlaams incivisme haar tegen de borst stuitte en dat zij toch maar voortgelezen heeft, niet begrijpend waarom. Men zou dat meisje eens aan 't verstand moeten brengen dat het komt doordat het boek van die Vlaming ongeveer alles overtreft wat haar landgenoten over de oorlog hebben geschreven.

De objectiviteit waarmee Claus goed en kwaad, schoon en lelijk, grap en gruwel, patriottisme en collaboratie beschrijft, doet denken aan die goddelijke attributen die elkaars tegengestelden zijn zoals barmhartigheid en rechtvaardigheid en toch naast elkaar bestaan, soms zelfs met elkaar verwisseld worden. Een ander recensent spreekt van verdrietige humor waar ik hoon en woede meende te horen. Altijd echter heeft die objectiviteit hetzelfde vulkanisch onderaards gegrommel: Wat hebben jullie mij wijs gemaakt? Wat hebben jullie met mij gedaan? Wat had ik jullie misdaan? Waarom mocht ik niet weten van waar de kinderen komen? Waarom heetten de volwassenen die het wisten het telkens weer liegen en hielden zij vol dat ik het vogeltje kon vangen door zout te leggen op zijn staart? Het leven is niet zoals jullie beweerden dat het is, niet zoals jullie het willen of wensen. Ik ben er een van 't jaar 68 en met dit ‘Verdriet van België’ weten jullie het ook, het is één rotzooi.

Een passus die niemand in de mond wordt gelegd en dus rechtstreeks van de schrijver moet komen, beschuldigt de priesters van volksbedrog haast in dezelfde termen als Ulysses en even krachtig, alleen niet met de haat van de gewezen scholastiek van de jezuïeten van Dublin.

‘Het verdriet van België’ is geen autobiografie. Louis Seynaeve is een enige zoon en dat is Hugo Claus zeker niet. Louis Seynaeve deelt zonder een spier te vertrekken scabreuze zaken mee over zijn allernaaste familieleden. Hij spaart zelfs het minst van al zijn moeder die hij nochtans liefheeft. Ik weet te weinig over de realia van de schrijver om ze te kunnen vergelijken met die van Seynaeve, maar ik heb toch opgemerkt dat Louis vooral hard is voor personen die bij het verschijnen van het boek moesten overleden zijn, hier en daar een op het sterven na, terwijl hij mild vermijdt jongeren te belasten. Wat daar ook van zij, ‘Het verdriet van België’ mag niet beoordeeld worden volgens zijn biografische exactheid. Het is een literaire schepping die steunt op concrete feiten.

[p. 451]

De lezer komt nu en dan in opstand. Er is toch nog wat anders dan rotzooi. Hij leest wrevelig voort en vindt al vlug een bevredigende uitleg. De existentiële oprechtheid die, wel te verstaan, vooral een effect is van schrijfkunst, ontwapent hem. Er is vanzelfsprekend nog wat anders dan rotzooi, maar de schrijver heeft niets anders gezien. Ware er iets anders geweest dat hij had moeten zien, dan had hij het recht dat in het belang van zijn werk niet te zien, niet te willen zien. Hij heeft het gezocht met de hartstocht van de kinderlijke onschuld en niet gevonden. Dat hoefde niet, want dat andere was hij zelf.

De omkoopbare krijgsauditeur, de Duitse officier die aanhield met zijn moeder liepen hem zo voor de voeten dat hij er niet naast kon kijken. Hij moest geen deugdzame auditeur en officier opsporen, geen deugdzame moeder die hij niet had. Zijn beschrijving van de ploerterij compromitteert hem niet. Dat hij er van wegkijkt, met één woord zijn maatstaf, oefent op de lezer een kracht uit die hem opricht in vertrouwen op de waarden die te schande worden gemaakt, vertrouwen in Louis Seynaeve die zich helemaal uitkleedt en uitspreekt.

Morgen komen misschien de Russen, overmorgen de Chinezen. Zij zullen hier onze commerçanten vinden. De mens blijft immers dezelfde, nietwaar, en hij zal altijd oorlog voeren. Maar diep in de zwaar aangeslagen lezer blijft de grote vraag liggen: Is het mogelijk dat alleen dat niet verandert?

Het meest waardeer ik het Nederlands van deze roman. Ik zal er elders nog uitvoerig op terugkomen.

Joyce zocht een stijl die duidelijk maakte dat elk mens een archetype is, tegelijk enig en onvervangbaar. Streuvels en Timmermans bewezen dat met hun allerindividueelste stijl. Zij hadden het niet moeilijk. Ils pouvaient prendre leur bien où ils le trouvaient. Wij hadden slechts dialecten, men leerde ons Frans in plaats van Nederlands, Gezelle werkte verwarrend en het Noorden dweepte met ons prachtig, grappig, zangerig Vlaams.

Na de tweede wereldoorlog veranderde dat op slag. Zoals Willem Elsschot in ‘Het Been’ niet wil weten van waar het spoor komt dat een oude vrouw nalaat in de gang, wil ik niet weten van waar de ommekeer komt en zeker geen vrienden uit de Academie verdriet doen die schrijven met veel talent en grote bijval. Mijn verdriet was al die jaren dat allen om ter ABNst begonnen te schrijven, zo correct als de meester in de school en de taaltuinier in de krant en beschaamd voor hun moedertaal.

Aan dat alles veegt Hugo Claus zijn u weet wel. Hij spreekt zijn zwarte biecht en vloekt en kreunt zijn klacht om Vlaanderen in een taal die als een Vlaming op mij afkomt. Mijn hart sprong op, mijn bloed stond stil.

[p. 452]

Ik heb hem te hard aangepakt in mijn ‘Culturele repressie’. Ik hoop dat hij het mij kan vergeven. Ik was dertig jaar ouder dan hij, hij heeft de leeftijd van mijn oudste zoon die toen met hem bevriend was in Parijs. Ik had als jongeling Stefan George nageschreven dat ik een priester van de schoonheid wilde zijn, en Wies Moens dat ik een boodschap wilde brengen. Hij wilde noch celebreren, dichtte en regisseerde om er vrij en onafhankelijk van te kunnen leven. Hij is daar roemrijk in geslaagd. Ik heb tijd nodig gehad om in te zien dat grote kunstenaars hem dat hebben voorgedaan, kathedraalbouwers, Rubens, Shakespeare, Molière, Joyce enzovoort. Niet allen zullen zo lang herdacht worden als hij met zijn drie absolute meesterwerken, het toneelstuk ‘Vrijdag’, de onvergetelijke roman ‘De verwondering’ en het ongeëvenaarde ‘Verdriet van België’.