Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 199]

André Demedts
Kroniek
Noordnederlandse verhalen

Jan Meyers Aanrakingen. Manteau, Amsterdam 1983. 162 blz.
Roeland Kerbosch Tijd van stilte. Manteau, Amsterdam 1983. 124 blz.
Adriaan van der Veen Onvolkomen hart Manteau, Amsterdam 1983. 160 blz.

Jan Meyers is een Nederlandse leraar geschiedenis, die volgens wat zijn uitgever mededeelt wel over zijn vak gepubliceerd heeft, maar nu eerst in de literatuur debuteert. Niet met een verzenbundel, zoals hij op twintigjarige leeftijd waarschijnlijk gedaan zou hebben, wel met de roman Aanrakingen, die geen meesterstuk is en toch tot de betere soort werk in het genre behoort. Om twee redenen: de psychologische uitbeelding van de hoofdfiguur en de bewonderenswaardige taalbeheersing waar de schrijver blijk van geeft.

Die laatste eigenschap zet er ons opnieuw toe aan te pleiten voor een breder interpenetratie van de Noord- en Zuidnederlandse literatuur. Wij hebben waar het op de verwoording, juiste schakering van het begrip en ritmische bewogenheid van de taal aankomt veel van het Noorden te leren. Mogelijk zou de dynamischer levensbenadering van het Zuiden daartegen een veelzijdiger verscheidenheid bij de keuze van het onderwerp bieden. Wat die wederzijdse belangstelling verhindert spruit uit een zielige bekrompenheid voort, die bij voorbeeld tussen de Engels- of Franssprekende volkeren ondenkbaar blijkt. Ook daar komen er onvermijdelijke verschillen voor, omdat de moderne staat met eigen wetgeving en opvattingen zo'n belangrijke invloed op de levenswijze van een volk uitoefent, maar een meerderheid van de intellectuelen zal steeds op hun samenhorigheid en niet op verschillen de nadruk leggen. 's Lands wijs 's lands eer. Zij beseffen bovendien dat een nauwe verbondenheid met taalgenoten over de grenzen heen een versterking en verbreding van hun eigen economische, culturele en politieke betekenis en macht waarborgt.

Terug naar Meyers en zijn roman. Hoofdpersonage is een zekere Peter Holt, een man die gehuwd en leraar geweest is, maar nu vereenzaamd met zijn hond op een woonboot koekeloert. Ver van het dorp waar hij het om niet genoemde redenen verkorven heeft bij ‘bemoeizieke wijven die hun jongen in crèches stopten en hun holen lieten vervuilen, zodat ze te veel tijd hadden.’. Om te roddelen vanzelfsprekend en anderen de mantel uit te vegen. Waar hij van leeft vernemen wij niet, wel dat hij een

[p. 200]

verzameling aanlegt van kranteknipsels, waarin over uitzonderlijke dwaas- en wreedheden gehandeld wordt. Het ontbreekt hem en dus Meyers evenmin aan maatschappijkritiek in een averechtse richting. ‘Bezit trok maar misdaad aan, druggebruikers die alles stalen wat los en vast zat voor hun gerief. Voor een paar knaken als het zo uitkwam wel voor minder ook, al was het alleen maar amusement, boorden zij een mes in je raap. En geen hond die er wat aan deed. De regenten dachten: het zal onze tijd wel duren, en gingen voort met hun zakken te vullen...’ (10).

In de nabijheid van Holts ark staat een hoog wit huis sinds lange maanden onbewoond. Het intrigeert hem, omdat hij zich zo eenzaam weet ‘als zich de laatste brontosaurus in ons werelddeel zou voelen.’ Daarom heeft hij het stiekem weleens bezocht met behulp van een sleutel die op een deur past en verheugt het hem als de woning op een bepaalde dag verkocht of verhuurd wordt. Aan een welgestelde familie, een vlug rijk geworden echtpaar zo te zien, met twee zonen die in de stad studeren, slechts tijdens de naweek thuis zijn en Marilou die, hoe jong ook, van wanten weet en op Holt een gevaarlijke aantrekkingskracht uitoefent.

Op een listige en tegelijk naïeve manier slaagt hij erin met de bewoners van het huis in betrekking te komen. Als een gluurder heeft hij met zijn kijker de bewoners bespioneerd, soms met een pervers trekje nadat hij Marilou eens met blote vrouwendijen heeft zien fietsen. ‘God en de duivel speelden krijgertje in zijn ziel’, maar hij beheerste zich toch, denkend aan het ‘buurtcomité van expressieve wijven met bekken als scheermessen.’ Het verhaal eindigt waar Holt, tijdens een afwezigheid van de bewoners in het huis geslopen, daar betrapt en met een geweer beschoten wordt. Hij blijft gelukkig ongedeerd en wat als een drama kon aflopen eindigt als een blijspel.

De laatste hoofdstukken van de roman liggen niet op hetzelfde peil van de eerste drie vierde. Het is alsof Meyers ermee gedaan wilde maken en ze met minder voldoening had neergepend. Wat de waarde van het verhaal verzekerde, zijn schampere met een scheutje medelijden vermenselijkte humor, heeft voor een ietsje te veel verbeelding plaats gemaakt. Maar wat daaraan vooraf gaat, veruit het langste deel van de roman, dwingt bewondering af. Om het origineel bedachte onderwerp, de toonaard waarin het hele geval beschreven wordt en vooral om de voortreffelijke stijl- en taalbeheersing van de auteur. Hij verenigt een persoonlijke visie op mensen en dingen met een eigen manier van zeggen, zodat in zijn proza Ter Braaks vitalistische voorkeur voor een vent die spreekt zoals hij is, samengaat met het lyrische taalgenie dat in volkse

[p. 201]

rijmpjes, spreekwoorden en zegswijzen zijn mooiste vormgeving getroffen heeft.

Enige maanden na zijn roman Vanaf de overkant publiceerde Roeland Kerbosch Tijd van stilte, een bundel waarin twee novellen en de schets Balkon opgenomen werden. We mogen dat Balkon verwaarlozen, want het verhaal is niet meer dan bladvulsel. Waarschijnlijk schrijft Kerbosch te vlug, zonder plan en overleg, met het gevolg dat zijn werk vooralsnog een verwarrende indruk maakt. Vooralsnog, herhalen wij, omdat het ongetwijfeld ook kwaliteiten bezit: verbeelding, een vlot relaas van de gebeurtenissen en daarbij aansluitend een rake typering van de figuren. De grote fout die hij maakt ligt bij de onlogische verhoudingen die tussen zijn personages ontstaan, met het gevolg dat ook de gebeurtenissen waartoe zij aanleiding geven onwaarschijnlijk overkomen.

Dat is zowel in Tijd van stilte als in Ondergronds het geval. In eerst genoemd verhaal gaat het om een politierechercheur, die onder kameraden als Wout wordt aangesproken en de pleegzoon is van een rijke familie zonder kinderen. Voor Wout steekt het niet zo nauw met wie hij omgang heeft en daardoor wordt hij bij een bedenkelijke moordzaak betrokken. Hij is verliefd op de Caribische schoonheid Rosa Cardoso, bij wie hij op een late avond op bezoek geweest is. Er waren nog twee even vrijgevochten knapen op haar flat. Er werd te veel gedronken, cocaïne gesnoven en gedanst. Rosa wees de opdringerige Wout af: ‘Ga weg, straathond, ik wil je niet.’ Zo is het althans in zijn geheugen blijven hangen.

Het liep uit op een gevecht en 's anderendaags blijkt dat onder het venster van Rosa Cardoso het lijk van een jonge vrouw ligt. Blijkbaar uit het raam geworpen en op de stenen te pletter gestort. Wout wordt belast met het onderzoek en komt tot het besluit dat hij het is die haar van de zoveelste verdieping naar beneden gestoten heeft. Bijna te laat blijkt evenwel dat hij zich vergist heeft, daar hij die nacht zo zwaar onder de invloed van alcohol en bedwelmingsmiddelen was dat hij waarneming en verbeelding niet meer kon onderscheiden.

Het verhaal komt onwaarschijnlijk over en ook de novelle Ondergronds maakt, hoewel niet zo zwaar, dezelfde irreële indruk. Hier gaat het om een moeilijk sociaal probleem. Hebben de beter gestelden schuld aan het zorgelijke bestaan van sommige arbeiders? Moeten de zogezegde rijken daar persoonlijk voor gestraft worden of volstaat het door een wettelijke hervorming van de maatschappij alle burgers even welvarend of arm te maken? Een bijkomende vraag is dan nog of de volstrekte gelijk-

[p. 202]

heid vol te houden is als de hervorming eenmaal plaatsgegrepen heeft en er een nieuwe leidende stand gezag en macht in handen kreeg. We laten de probleemstelling en het antwoord op de vragen aan de geschiedschrijving over.

Bij Kerbosch voert de wraak van een misdeelde tot een tragische afrekening. Het verhaal wordt in Nederlands-Limburg gesitueerd. Enige jaren geleden werden daar, zoals bij ons in Wallonië, omdat ze geen winst meer opleverden, de koolmijnen gesloten. Meteen was er spraak van dat de ‘kolonie’, de wijk waar de arbeiders een vrij goedkope huisvesting hadden, zou worden afgebroken. De kompels zouden een pensioen krijgen dat veel lager uitviel dan hun vroeger loon en dat terwijl mijnbazen en directeurs zo weelderig als van te voren zouden leven.

Een brave Sef kan dat niet verkroppen. Als knaap heeft hij al eens een schrijnende vernedering ondergaan toen een rijke jongen hem in 1944 belette zijn fiets uit de klauwen van een vluchtende Duitse soldaat te halen. In die omstandigheden een ongelooflijke dwaasheid, die de getuigen van zoveel onrecht niet toegelaten zouden hebben. Een mijndirecteur, een zekere Meeteman, verschaft Sef een bijverdienste, maar dat is slechts een aalmoesje bij het steungeld dat onvoldoende blijkt. Sef begint boeken te lezen over de klassestrijd, wordt wanhopig ‘om wat ze hem en anderen aangedaan hebben.’ (91). Het gaat niet om wraak, maakt hij zich zelf wijs, en toch zal hij Meeteman straffen.

Want - en dat mag een betwistbare stelling zijn - ‘een individu is verantwoordelijk voor de fouten van z'n groep.’ (121). Hij slaagt erin de directeur in een donkere, koude en half ondergelopen mijnschacht op te sluiten, wel met de bedoeling hem later zijn vrijheid terug te schenken. Maar de zaak loopt verkeerd af. Meeteman verdrinkt in de pikdonkere ijzige mijnschacht, waar zijn lijk door een legioen ratten zal opgevreten worden. De zwakke zijde van het verhaal is een gemis aan psychologische verantwoording van wat Sef uitspookt, in strijd met het karakter dat hem aanvankelijk toebedeeld wordt.

Zo'n tekortkoming is volledig vreemd aan de zeven verhalen of schetsen van Adriaan van der Veen uit de bundel Alibi voor het onvolkomen hart. Eigenlijk op één stuk, Het grijze paard van Aran na, zijn het herdrukken van vroeger verschenen werk. Twee bijdragen steken boven de andere uit: Onvoltooide symfonie en De man met de zilveren hoed. In beide gevallen zijn het vrouwen die de hoofdrol spelen, of juister geformuleerd zou zijn: die de hoofdrol opgedrongen wordt. In Onvoltooide symfonie is een Amerikaanse zangeres aan het woord. Op een luchtreis tussen

[p. 203]

Schiphol en Zürich maakt de auteur met haar kennis. Zij drinken samen een bekertje whisky, zij vertelt en hij luistert naar het verhaal van haar leven.

Een eersterangsartieste is zij niet en zal zij ook nooit worden. Zij beseft het, zeurt er niet over en troost zich met het medelijden dat een onbekende voor haar opbrengt. Zij was een arm meisje en moest bestaan van wat haar als liefdesvergoeding toegestoken werd. ‘Ik heb nog nooit een man ontmoet die zich iets van mij aantrok.’ Zij betaalden, zij verdwenen. Helemaal in het begin van haar loopbaan had zij eens een hele nacht gehuild omdat zij zich schaamde over haar ondergoed. ‘God allemachtig, je weet niet hoe bezopen arm we toen waren. Laat ik je wel vertellen, dat is erger dan honderd atoombommen.’

Even bezield en mooi is De man met de zilveren hoed. De moeder van Hans, een man zonder karakter, ergert zich aan haar schoondochter Nina. In plaats van te naaien en te verstellen leest zij boeken; zij weent zonder reden en lacht als een andere vrouw zou gehuild hebben. Zij kan prachtig praten over boeken en schilderijen, zegt gekke dingen zoals dat je iemand die je gaarne ziet wel pijn zou willen doen, terwijl zij haar man en huisgezin verwaarloost. Uit dat alles en nog veel meer blijkt dat Nina beter in een psychiatrische instelling zou worden opgenomen.

‘Ze heeft altijd te veel over zich zelf nagedacht, dat doen gewone mensen zoals jij en ik toch niet!’ Dan zou haar schoonmoeder bij Hans en zijn twee dochtertjes komen, zodat zij verzorgd zouden worden zoals het hoort. Ten slotte komt het zo ver dat Nina naar een gesticht voor geestelijk zieken verbannen wordt en de moeder van Hans haar slag thuis haalt. Zij zal bij haar zoon inwonen en zijn huishouden drijvend houden.

In zijn best geslaagde verhalen betoont Van der Veen zich als een bewonderenswaardig kunstenaar. Wegens zijn leeftijd, niet omdat hij voor jongeren moet onderdoen, wordt hij door sommige recensenten die gevoeliger zijn voor tijdsgebonden tendensen dan voor klassiek verantwoorde normen, als voorbijgestreefd afgeschreven. Wat wij in onze kritiek weleens ontberen is bekendheid met de literatuurschat uit het verleden. Al goed en wel dat er volgens de zoveelste nieuwe methode naar een schijnbaar objectiever benadering gezocht wordt, door bij voorbeeld rekening te houden met het succes dat een boek in de kritiek en de handel gekend heeft. Dat zijn interessante maar geen beslissende gegevens.

Meer belang hechten wij aan een onbevooroordeelde mening die door een brede bekendheid met de literatuur zowel van alle tijden als van alle volkeren geschraagd wordt. Van dat oogpunt uit is het beste dat Van der Veen geschreven heeft het bewaren waard. Omdat het aan twee hoofd-

[p. 204]

vereisten voldoet: het is levensecht en zo verwoord dat het als schepping door en in de taal als een aanwinst overkomt.