Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 129]

André Demedts
Zuidnederlands proza

Jaak Stervelynck Wat ik gevreesd heb. De Clauwaert, Leuven, 1983.
Frans Fransaer Thanatos en de Zee. De Clauwaert, Leuven, 1983.

Wat ik gevreesd heb is de tweede historische roman van de Kortrijkse magistraat Jaak Stervelynck (1920), die pas in zijn tweeënveertigste jaar in de literatuur gedebuteerd heeft. Hij had veel gelezen, veel gehoord en gezien. Mogelijk is het daaraan te wijten dat hij zijn eigen weg gegaan is, zonder zich door tijdsstromingen en tendensen te laten meeslepen. Hij is en blijft een psycholoog, iemand die door zijn ambt en omgeving meer dan veel anderen met de mensen, hun doen en laten is begaan geweest. Wat beslist er over hun gang door het leven, hun keuze voor goed of kwaad? Worden zij door hun afkomst of omgeving, misschien door beide factoren gedetermineerd en hoe ver reikt de vrijheid van denken en handelen, de verantwoordelijkheid waarnaar zij beoordeeld en soms veroordeeld worden?

De antwoorden op die vragen heeft hij, na ze twintig jaar uit actuele toestanden en gebeurtenissen afgeleid te hebben, met zijn eerste historische roman De dagen van Hondschoote (1979; over de beeldenstorm en de doorbraak van de hervorming) in de geschiedenis gezocht. Wat hopeloos ouderwets toescheen is in het jongste decennium weer actueel. Waarschijnlijk omdat de overtuiging veld wint dat onze verbeelding geen onderwerp verzinnen kan dat even waarachtig en oorspronkelijk overkomt als de gegevens die door kennis van het verleden verschaft worden, als ze niet tot een dor relaas van op schrift gestelde feiten beperkt blijven.

De romancier vult de wetenschap aan door zijn ervaring en daarbij aansluitende begaafdheid met de taal. Zijn waarheid kan de historie geweld aandoen, maar mag niet in strijd zijn met de waarachtigheid. Het komt op de eenheid en zingeving van zijn kunstschepping aan. Wie Wat ik gevreesd heb leest, zal van de eerste bladzijde af door Stervelyncks bekommernis om een verantwoorde ontwikkeling van zijn verhaal getroffen worden. Er treden natuurlijk verschillende personages in op, maar slechts één onder hen beheerst de handeling.

Egidius Van Kalkhoven is de ‘enige, dwarse, onvoorzichtige, voortvarende, driftige zoon’ van een keuterboer uit Rollegem. Dat denkt hij over zich zelf. Wij die de roman lezen en ons gaandeweg een oordeel vormen,

[p. 130]

geloven dat hij een edelmoedig man is. Geboren in 1763, heeft hij als knaap en jonge kerel de misstanden van het ancien régime meegemaakt, ook beleefd hoe zijn vader om een jachtmisdrijf - hij had karpers uit de kasteelvijver gestolen - met een rijzweep mishandeld en een oog uitgeslagen werd. Egidius zal het nooit vergeten en door afkeer voor de gevestigde maatschappij getekend blijven. Hij wordt priester, komt te Brugge in betrekking met vooraanstaande jakobijnen en gaat meer en meer op in de overtuiging dat het mogelijk is zijn christelijk geloof met de idealen van de Franse revolutie te verzoenen. Er moet een andere, een rechtvaardiger maatschappelijke ordening komen.

Bij zijn bisschop, die nochtans van veel geduld blijk geeft, wekt hij slechts wantrouwen op. Hij wordt te Brugge op een arme-mensenparochie tot kapelaan en daar na in dezelfde functie te Oostkamp benoemd. Dicht genoeg bij het bisdom om hem in het oog te kunnen houden en in een omgeving waar zijn aanwezigheid weinig kwaad kan uitrichten. Dan breekt de oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk uit en in 1795 wordt ons land bij Frankrijk ingelijfd. De geestelijkheid wordt verplicht een eed van trouw aan de Republiek en haat jegens het koningdom te zweren. Christenen mogen niet haten. De overweldigende meerderheid van de priesters weigert die eed af te leggen en duikt onder.

Maar een minderheid voegt zich naar de Franse willekeur, met het gevolg dat zij door de bevolking, vooral door de werkmensen en boeren, uitgestoten wordt. Egidius Van Kalkhoven legt de eed af. Steeds in de mening dat hij om het welzijn van zijn volk én van de kerk niet anders mag handelen. Hij zal het duur bekopen. De gelovigen keren zich van hem af en totaal vereenzaamd verlaat hij de streek, wordt sjouwer aan de haven van Oostende en ontmoet daar een vrouw, die hij lang geleden als meisje gekend heeft. Zij wonen samen en krijgen een zoon, die later in een Zuidfrans bisdom in het seminarie zal treden.

Zijn moeder, die verder boeleerde zoals zij het om haar brood te verdienen altijd gedaan had, is intussen gestorven. ‘Ze zocht het geluk. Zonder het te weten zocht ze u - God.’ En ten slotte is er toch iets veranderd in de verhouding van kerk en staat. Napoleon heeft met de paus een concordaat gesloten. De beëdigde priesters blijven in dienst op hun parochies; de vervolgden die verbanning, armoede en verdriet overleefden, mogen in de open gebleven en schraalste parochies redden wat nog te redden valt. Egidius krijgt door voorspraak een betrekking als tuinman op een kasteel in Marke.

Hij is een bejaard man geworden. Hij wil geen gelijk meer halen. Nu ziet hij dat het ‘duivels lastig is uit de handen te geven wat wegens

[p. 131]

geboorte, rang of stand toegekend is.’ (167). Zijn verleden overschouwend komt hij tot het besluit dat ‘een mensenhart door onuitspreekbare dingen bewogen is.’ (174). Misschien blijft het toch een troost dat de hernieuwing meer rechtvaardigheid heeft opgeleverd en het geloof er niet bij ten onder gegaan is. Zo komt de avond met zijn schaduwen, de berusting en weemoed om alles wat zo goed bedoeld was en zo slecht uitviel.

In de ik-vorm geschreven is het hele verhaal opgevat als een brief van Van Kalkhoven aan zijn zoon in het verre Toulouse, omdat hij in het Brugs seminarie niet werd aanvaard. Begrijp je vader, lieve zoon. Vergeef je vader. Wees niet geërgerd, zelfs niet verbaasd. ‘De jeugd is de periode waarin alles mogelijk schijnt en niets bereikbaar.’ (172). Wijsheid wordt aangeboren of betaald met tranen. Het hele verhaal baadt in die sfeer. Dezelfde waarvan veel blijvende kunst uit de wereldliteratuur doordrongen is en door Stervelynck op een bewonderenswaardige manier werd volgehouden. Met De dagen van Hondschoote, ja iets dieper en breder verantwoord, is Wat ik gevreesd heb een van onze degelijkste romans uit het jongste decennium.

Dezelfde droefenis omdat het leven doet verlangen wat het niet gunnen kan, spreekt uit Thanatos en de Zee van Frans Fransaer (1934), een Oostvlaming uit de streek van Aalst. Hij werd leraar, maar onderbrak van 1968 tot 1973 zijn ambtsuitoefening, om bij de Belgische koopvaardij zeeman te worden. Niet als officier, maar als scheepsmaat-poetser, wat betekent als handarbeider zonder graad. Hij debuteerde met M.S. Karibu in 1979 en gaf enige tijd geleden zijn tweede roman uit. Over de zee en de dood, ter nagedachtenis aan de kameraden die hij in tien jaar tijds op zee verloren heeft.

In het bijzonder aan één onder hen, een jonge Griek, die alleen vermist heette, zodat Fransaer nog hoopte op een wederzien, tot blijken zou dat zijn vriend met een moderne supertanker gezonken was en niet teruggevonden. Op de dag dat hij die zekerheid had, stopte de auteur met varen. ‘Adieu nu, ontvang groeten van onze familie en van mij die je werkmakker was en die je vriend zal blijven tot het einde van mijn dagen.’ Het Egidiusmotief maar zonder ‘verware mijn stede di beneven’, wat zo'n vaarwel slechts wanhopiger kan maken.

Aan boord van het S.S. Manuela vaart Fransaer een halve wereld rond. Naar Jacksonville met een lading auto's en vandaar langs het Panamakanaal naar Ecuador om op hetzelfde schip, nu volgestouwd met bananen, naar zijn thuishaven terug te keren. Waarom hij boek en krijt opzij gelegd had, staat op blz. 57. Nikos Kazantzakis' romans, Kristus wordt weer

[p. 132]

gekruisigd, Kapitein Michalis en Alexis Zorba waren in hem ‘door een vreemde osmose geabsorbeerd tot een oud en helder heimwee naar een absolute levensechtheid.’ Dat was in de nawinter die volgde op zijn vaders overlijden. Hij wilde weg uit de benepenheid van een beschut bestaan, weg uit een land waar geen plaats om alleen met zich zelf te zijn meer is, weg van zijn verdriet om in een wereld met wijder horizonten te genezen. Varen leek hem een stuk eeuwigheid ervaren. Hij vond het erg dat wij in Vlaanderen zonder helden zitten! (9) en besloot: ‘laat je Vlaamse koe grazen bij haar pissebloemen en trek het avontuur tegemoet.’

Er volgt een beschrijving van wat de Manuela en haar bemanning overkwam. Een dagenlange storm op de Atlantische Oceaan, de zelfmoord van een scheepsgezel die in het water springt, het verblijf in Guayaquil terwijl de bananen aan boord geladen worden, wederwaardigheden in matrozenkroegjes, ontmoetingen met bedriegers, politieagenten en vagebonden, een blik op de armoede en onmenselijke toestanden in de Zuidamerikaanse havenbuurten. Over zulke feiten en ervaringen, pikkelend tussen Ruusbroecs geuzenstrijd van ‘engelsheyt met diersheyt’ verhaalt hij, in een kort gebonden, met matrozentaal gekleurde, rauw en ruwe woordenschat.

Terloops heeft hij het ter vergelijking over dié literatuur en de geschriften van onze letterkundigen in Vlaanderen, die nochtans een kwarteeuw lang gemeend hebben dat ook zij heelwat aandurfden. ‘Het zijn eerbare leraars, die al dan niet biologisch tuinieren.’ (90) Hij heeft zijn vroegere plaats tussen lessenaar en schoolbanken weer ingenomen, maar de ervaringen op volle mannenleeftijd opgedaan hebben voorgoed het watermerk van zijn persoonlijkheid bijgetekend. Zijn Thanatos en de Zee is alles behalve een rustig voort kabbelend relaas. Geen lange uitgebalanseerde volzinnen, vrucht van en nadenken over het leven en zijn betekenis, geen literatuur zoals ze door Van Schendel in Het fregatschip Johanna-Maria bedreven werd, wel een stortvloed van kortzinnen, die als waterhozen over een scheepsbrug slaan.

Zielstoestanden suggereren, gedachten en beschouwingen, spot en verontwaardiging, vertedering en gekwetsheid uitspuwen, zodat de lezer er direct bij betrokken was. Het klinkt levensecht. Voor wie dat niet waarderen kan, zal het boek misschien te ruw en schetsmatig schijnen. Maar het versterkt in onze romanproduktie, die enkele jaren geleden in een onpersoonlijke banaliteit verstarde, de doorbraak van een verlangen naar meer waarheid en bewogenheid aan ene zijde, meer diepgang en intellectuele verantwoording anderzijds. Een literatuur die zonder vooroordelen boven modes en commerciële berekening uitstijgt.