Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 46]

André Demedts
Kroniek
Zuidnederlandse romans

Guido van Puyenbroeck De doom in het vlees. De Clauwaert, Leuven, 1983. 134 blz.
Leo Mets Een foto uit Ohio. De Clauwaert, Leuven 1983. 150 blz.

Een maand na de opening van het nieuwe boekenseizoen ziet het ernaar uit dat het aantal pas verschenen romans en verhalen, bij de vorige jaren vergeleken, veeleer verminderd dan toegenomen is. De hoeveelheid mag kleiner worden als de waarde verhoogt. In de jongste decennia werd er te veel aangeboden en blijkbaar ook gekocht dat reeds nu zijn belang verloren heeft. Niet zo zeer bij gebrek aan stijl- en taalbeheersing als aan oorspronkelijkheid naar de inhoud. Enkele thema's kwamen al te dikwijls terug en hebben de echte literatuurliefhebbers tot vervelens toe ontgoocheld. Begrijpelijk dat weinigen zich helemaal van de tijdssfeer los kunnen maken, maar als de verscheidenheid zo klein blijkt dat de produktie een koekoek-één-zang dreigt te worden, is het tijd voor meer persoonlijkheid, een eigen visie en houding tegenover de actualiteit.

Guido van Puyenbroeck (1945), leraar Engels en Nederlands, die naar zijn uitgever mededeelt reeds toneel en jeugdboeken publiceerde, debuteerde als romanschrijver met De doorn in het vlees. Helemaal los van ons dichtbij liggende verleden is hij niet, tenzij in zijn voorlaatste hoofdstukje dat ten overstaan van de hoofdinhoud van zijn boek een anticlimax uitmaakt. De voornaamste personage uit het verhaal is in de ik-vorm aan het woord. Dat levert voor- en nadelen op. Het lijkt waarachtiger, spontaner, levendiger, maar bij veel lezers die romanfiguur en auteur vereenzelvigen wekt het een verkeerde indruk. De betekenis van het kunstwerk als zodanig wordt naar de achtergrond geschoven, omdat alle aandacht, genegenheid of afkeer, naar de schrijver gaan.

Leraar Paul Naegels heeft een satirisch toneelstuk over het gerecht en de politiek geschreven, dat bij de vertoning tot incidenten aanleiding gegeven heeft. Een beetje overtild is wel dat hem grof geld geboden wordt voor exclusieve vraaggesprekken (7). Ook verder zal blijken dat de man moeilijk kan relativeren. In zijn klas ontstaat een incidentje met Jean-Jacques Lapeirre, omdat die leerling onder de bank een snertblaadje doorgeeft waarin zijn leraar belasterd wordt. De stommiteit van die knaap, wiens vader rechter en grootvader minister van state is, zal overdreven

[p. 47]

gevolgen hebben. Naegels wordt door zijn directeur geschorst en later naar een andere school overgeplaatst.

Hij legt zich bij die beslissing niet neer en geeft zijn betrekking op. Gelukkig wordt hij dank zij de tussenkomst van een vriend - niet iedereen krijgt in deze crisisperiode zo'n kans - tot conservator van een natuurgebied benoemd. Iemand met minder temperament zou nu der Chinezen wijsheid indachtig liever zijn geluk bij planten en bomen zoeken, maar Naegels oordeelt dat hij zich op rechter Lapeirre moet wreken. Met de hulp van een bevriende advocaat verzamelt hij een zwaar dossier, om te bewijzen dat zijn vijand meer dan eens van zijn ambt en gezag misbruik gemaakt heeft om vrouwen te schofferen en allerlei onrecht te plegen.

Als alle bezwarende documenten bijeen zijn wordt de aanklacht aan de minister van justitie overhandigd. Hij belooft de rechter uit zijn ambt te ontzetten. Maar om een schandaal te vermijden, benoemt men hem in diplomatieke dienst, waar hij zogeheten onschendbaar is, en zendt men hem naar het buitenland. De vriend-advocaat van Naegels krijgt een officiële betrekking, trekt zich de zaak niet meer aan en onze ex-leraar besluit, voortaan van alle verplichtingen bevrijd, van zijn pen te leven. Het ligt in zijn karakter misprijzend op wereld en mensheid neer te kijken.

‘Ik geloofde toen nog in de eerlijkheid van vrienden.’ - ‘Woorden als liefde en trouw en eeuwig doen me huiveren. 't Is bombast.’ (54) Dat is slechts een deel van de waarheid, maar hij is te gekneusd om het te aanvaarden. ‘De norm is geld’, gelooft hij. ‘Wie dat heeft, hoeft geen geweten te hebben.’ (55) Gelukkig zijn er vrouwen om hem te bemoedigen. Eerst een Nadia, die zoals weldra blijkt zijn genegenheid niet waard is. Vervolgens Greet, die zegt: ‘Je bent een adelaar, je vlucht is groots maar gevaarlijk en broos.’ Hij antwoordt daarop dat hij een levensstijl zou willen opbouwen, ongebonden maar niet losbandig.

Geen onverbrekelijke banden meer. De mens moet volgens hem creatief ‘in woord en daad de verworven vrijheid beleven.’ (128) Tot hiertoe de opvattingen die wij kennen, mét hun terugslag. Maar tot slot komt er een anticlimax, die de verwatenheid van Naegels ontzenuwt. Veerle, een vriendin van Greet, sterft en ‘in onze genegenheid blijft zij onsterfelijk.’ Enige dagen daarna ontmoet Naegels op een morgenwandeling in de regen een mentaal gehandicapt meisje, dat uit een gesticht weggevlucht is en als een tot sterven van koude en ellende veroordeeld schepseltje ronddwaalt.

Een opvoedster komt haar halen en rukt haar hardhandig mee naar het instituut. Alleen een vermetele vraag tot slot: voor wie is er nog vrijheid

[p. 48]

en recht waar creativiteit verstaan wordt als doen wat het ikje verlangt? Waar een roman als een pleidooi voor een bepaalde wereldbeschouwing opgevat wordt, is het vanzelfsprekend dat een recensent hem op dat pad volgt. Hij mag het niet verwaarlozen als hij zijn werk ernstig opneemt. Niet om voor te schrijven hoe het zou moeten zijn. Alleen om met de lezers van het werk over de daarin gestelde ideologische inhoud van gedachten te wisselen. Ook al omdat daardoor min of meer de letterkundige waarde en betekenis van de roman geduid wordt.

Een erfschat van eeuwen leert wat literair overleeft: de waarheid over de mens, die door een begaafd en ervaren kunstenaar eerlijk vastgelegd wordt. Van Puyenbroeck heeft in die richting gezocht en is er niet voor gezwicht een onsympathieke figuur te scheppen. Wel schijnen sommige bijzonderheden in verband met de omgeving van zijn hoofdpersonage en de reacties van zijn bijfiguren minder van de te verwachten werkelijkheid afgekeken dan aan de verbeelding van de auteur te wijten.

Sinds zijn debuut met de novellenbundel Wij komen in 1943 zijn van Leo Mets (1911) een twintigtal boeken verschenen. Wij hebben er enkele van gelezen en hebben aan zijn historische roman Christiaan Reinland onze beste herinneringen aan zijn werk te danken. Ook zijn onlangs uitgegeven Een foto uit Ohio is een kennisneming waard, was het in bijkomende orde slechts om het beeld dat de auteur van enkele mislukte jongeren uit deze tijd schildert. Vooraf aangestipt: Mets is geen ouderwetse zedenmeester. Wie hem als schrijver kent weet dat hij gaarne de moderne toer opgaat en liever de roskam dan een wijwaterkwast hanteert.

Het is er hem in de eerste plaats om te doen geweest de oorzaak van de perversiteit van zo'n type te achterhalen. Hij komt met de Andersen van Het lelijke wilde eendje tot het besluit dat de erfelijkheid wel niet de enige, maar toch een beslissende factor is. Het blijkt niet erg dat je in een eendenhof opgegroeid bent, als je in een zwaneëi hebt gelegen. Dat stemt overeen met ons spreekwoord dat een appel niet ver van de boom valt. Om zijn mening te verantwoorden heeft Mets de eerste helft van zijn boek aan de afkomst van zijn triestige held Cesarion Slegers gewijd.

Hij is de kleinzoon van een Vlaams echtpaar dat naar de Verenigde Staten uitgeweken was. Na de dood van zijn grootvader is zijn vader Jozef Slegers naar hier teruggekeerd. Die Jozef is een knap schoenmaker en zanger-violist, een toeschietelijke en vrolijke man, dromer en tegelijk joviale, maar naïeve pretmaker, die veel van een kleinburgerlijke Pallieter meeheeft. Hij trouwt een brave ontwikkelde vrouw en zij zouden samen gelukkig zijn, was het niet dat er altijd iets zal haperen, om het

[p. 49]

duidelijk te maken dat onze aarde zoals de oude volkswijsheid beweert niet de hemel is.

Het duurt lang voor zij een kind krijgen, en als die zoon Cesarion er komt, zal hij de oorzaak van veel ongeluk worden. Volgens de auteur is de jongen erfelijk belast, zoals blijkt uit een foto van zijn grootvader die uit Ohio naar Vlaanderen meegekomen is. Zij toont een onevenwichtig schijnende brutale man, met de trekken van een sater waarvan niet veel goeds te verhopen valt.

Cesarion groeit op voor rad en galg. Hij is een geniepige, boosaardige en sluwe dwerg, die voor niets en niemand terugschikt. Uiteraard onbetrouwbaar, leep en wreed, met een uitgestreken gezicht. Door zijn schuld verongelukt zijn vader door van een ladder op de straatstenen te vallen, en waar het enigszins kan sticht de lieve knaap gemeenheid en kwaad. Hij is niet gek, wel door en door pervers. Om zijn moeder verdriet aan te doen verkeert hij in de kringen van een ontredderde jeugd, nodigt onbeschofte profiteurs aan haar tafel en zet ook in dat milieu het ene mispunt tegen het andere op.

Einde van de roman: dat voorbeeldige produkt van erfelijkheid en omgeving verongelukt met en in de val, een mechanisch tuig dat hij voor anderen opgezet had. Misschien heeft Mets de mogelijke kritiek op dat relaas van monsterachtigheden, dat het tweede deel van zijn roman beslaat, beantwoord met de vraag: mag de literatuur niet wat de hedendaagse platische kunst met zoveel succes uitbeeldt? Een onoverzichtelijke verzameling van wangedrochten boetseren en schilderen? Is làt misschien de waarheid over onze samenleving?

Mets heeft zijn wereld meer geschakeerd. Er is licht en schaduw, goede wil en adel, naast kwaad opzet en gemeenheid. Men kan de schrijver moeilijk verwijten dat hij een uitzonderingsgeval als zijn Cesarion een hoofdrol in zijn verhaal toebedeeld heeft. Iedere week wordt in de krant over zo'n misdadiger geschreven. Een halve eeuw geleden zegden de christenen: laat bedekt wat zwakke geesten zal ontredderen. Mets zijn roman zal wellicht bij humanistische vrijdenkers de vraag doen rijzen: had hij zijn onderwerp niet beter afstandelijker afgewerkt?

Onze mening is dat hij in overeenstemming met zijn persoonlijkheid en kijk op de realiteit een eerlijk werk heeft geschreven. Vanzelfsprekend kon het ook anders, literair beter of slechter, maar inhoudelijk en stilistisch draagt het in ieder geval, voortgaande op het twintigtal boeken dat hij geschreven heeft, de stempel van zijn overtuiging en eigen manier van verwoorden. Over het probleem van de erfelijkheid zullen wij het oordeel aan de wetenschap en eeuwenoude ondervinding, kennis en wijsheid overlaten.