Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 128

[p. 621]

Koen Vermeiren
Kroniek
De kroongetuige: een diepzinnige misdaadroman

Een thriller of misdaadroman bespreken is in feite een ondankbare bezigheid: op straffe van helemaal niets te zeggen door in het luchtledige te praten, verraad je immers alles. De argeloze lezer is hierbij verwittigd. In Ik had een wapenbroeder beschreef Maarten 't Hart de situatie van de dienstplichtige Ammer Stol die (per ongeluk?) zijn vriend doodt met wie hij een homoseksuele relatie had. Het hele gebeuren werd hoofdzakelijk bekeken vanuit de hoofdfiguur zelf, waarbij de schuldvraag centraal stond. De kroongetuige (De Arbeiderspers, Amsterdam, jan. '83) is opgebouwd rondom de mysterieuze verdwijning van Jenny Fortuyn, die voor het laatst in het gezelschap van Thomas Kuyper werd gezien (p.24), wanneer hij 's nachts met haar een café had bezocht tijdens de afwezigheid van zijn vrouw, Leonie. Het onderzoek wordt geleid door inspekteur Lambert, en vrij vlug verdenkt deze Thomas ervan, Jenny te hebben vermoord. De hele tekst is opgedeeld in vijf hoofdstukken, waarvan het eerste, getiteld: De muizentorensage, alle gegevens levert waarop de verdere ontwikkeling van het verhaal zal steunen. De roman draait ditmaal niet zozeer rond de gewetensstrijd van de hoofdfiguur zelf, zoals in Ik had een wapenbroeder het geval was, maar eerder om de vraag hoe zijn vrouw, Leonie, de hele beschuldiging verwerkt. Op die manier wordt de misdaad en de opheldering ervan de aanleiding om wat dieper te graven in de relatie tussen twee mensen.

Al vlug blijkt dan dat het huwelijk van het jonge echtpaar Kuyper erg lijdt onder de afwezigheid van kinderen. Thomas vraagt zich dan ook af of deze kinderloosheid wellicht de reden is geweest dat hij naar een andere vrouw begon te verlangen (p. 19). Bovendien verwijt hij Leonie dat ze het verdriet om haar onvruchtbaarheid koestert en opzettelijk cultiveert en nog enkel daarop gericht leeft (p. 33). Zelf is hij pas van een zoon beginnen dromen nadat gebleken was dat zijn vrouw geen kinderen kon krijgen. Voor zichzelf legt hij dit verlangen naar het onbereikbare als volgt uit:

‘Van geluk word je geen steek wijzer. Je leert slechts van pijn en verdriet en leed; je komt alleen maar verder door ongeluk. Maar waartoe verder?’ (p. 30)

[p. 622]

Thomas werkt in een laboratorium waar hij onderzoekingen verricht in verband met kannibalisme bij ratten. Hij zoekt een middel dat deze dieren er vlugger toe zou aanzetten om elkaar aan te vallen, en dit met het oog op rattenbestrijding in het algemeen (pp. 54-55). Bij het lezen van een verhaal van Wolkers uit de bundel Gesponnen suiker, die hij in de boekenkast van Thomas vindt, komt inspecteur Lambert op een idee (cfr. pp. 49, 62). Gevederde vrienden (want dit verhaal wordt bedoeld) gaat immers over een man die het lijk van zijn vrouw in stukjes aan de meeuwen voedert. Hierdoor verdenkt Lambert, Thomas ervan dat hij Jenny heeft laten verslinden door de uitgehongerde ratten, een veronderstelling die zelfs aan waarschijnlijkheid wint wanneer Alex, de assistent van Thomas, te goeder trouw verklaart dat de ratten de dag na de verdwijning van Jenny helemaal verzadigd leken (pp. 58-59). Hiermee is dan ook de wat eigenaardige titel van dit hoofdstuk verklaard: muizentorensagen hebben immers betrekking op middeleeuwse strafpraktijken, waarbij mensen werden opgesloten in een toren vol ratten en muizen (cfr. p. 71).

Het tweede hoofdstuk bevat ‘een korte briefwisseling’ tussen Thomas, die inmiddels werd gearresteerd, en Leonie. Vooral in verband met de relatie tussen beiden is dit deel van groot belang. Thomas verhaalt zijn ontmoeting met Jenny, waarbij blijkt dat hij eigenlijk verliefd werd op haar spiegelbeeld, want dit is ‘anders dan de werkelijkheid’ (p. 65), en ‘spiegelbeelden bestaan niet’ (p. 67). Het is duidelijk dat ook hier Thomas' verlangen naar het onbereikbare een rol heeft gespeeld. Bovendien had Jenny al tweemaal een abortus gehad (p. 67), iets wat haar in de ogen van Thomas uiteraard het tegendeel maakt van de onvruchtbare Leonie. Handig anticipeert 't Hart hier ook op de eigenlijke opheldering van de misdaad, wanneer hij Thomas en Jenny een bezoek laat brengen aan de afdeling waar allerlei grote dieren op alcohol en formol worden bewaard (p. 67). Verder bevatten deze korte brieven heel wat (achteraf gezien) nuttige informatie aangaande de ontknoping van het verhaal (zoals b.v. Thomas' ontmoeting met Robert, de advocaat en vriend van Jenny, en met een hem verder onbekende man, die later Lambert blijkt te zijn geweest die zelf een verhouding met Jenny had gehad (cfr. pp. 102, 179), of Leonies veronderstelling dat Jenny met Robert naar Zuid-Amerika is vertrokken). Bovendien groeit er een zeldzame verstandhouding tussen het echtpaar Kuyper, nu ze in zekere zin een gezamenlijke vijand hebben te bekampen in de persoon van inspecteur Lambert.

Het derde deel: Het dagboek van Leonie, betreft, zoals de titel al laat vermoeden, de overdenkingen en reacties van Leonie zelf op de hele zaak. Zij zoekt naar bewijzen voor Thomas' onschuld én tegelijkertijd

[p. 623]

naar redenen voor de dreigende mislukking van hun huwelijk. Daardoor wordt zij opeens als het ware de ‘kroongetuige’ van het (gereconstrueerde) gebeuren. Ze bezoekt mensen en plaatsen in verband met Thomas en Jenny, waarbij het er haar niet alleen om te doen is Thomas' onschuld te bewijzen, maar ook, en vooral, wordt ze gedreven door een ontzettende jaloezie en wil ze nagaan welke de drijfveren van haar man zijn geweest om een andere vrouw te zoeken en hoe ver deze verhouding wel is gegaan. Ze komt tot de slotsom dat haar onvermogen om kinderen te krijgen de uiteindelijke oorzaak van al de moeilijkheden binnen haar huwelijk moet zijn (p. 118). Het is boeiend om lezen hoe Leonie tracht om via elementen die met haar man te maken hebben een coherent en begrijpelijk beeld van Thomas zélf samen te stellen. Zo gaat ze b.v. Nietzsche lezen, omdat dit Thomas' lievelingsfilosoof is; ze beluistert aandachtig Verdi, want ook hiermee dweept Thomas; ze denkt na over de alledaagse gewoonten van haar man en haalt allerlei herinneringen op, maar moet ten slotte noodgedwongen tot de conclusie komen dat de mens in wezen onkenbaar is, een gegeven dat ook bij een schrijver als W.F. Hermans voortdurend weer opduikt.

Wel heeft Leonie aan de hand van een oud filmpje, Moord in het laboratorium, dat Thomas in zijn studententijd ooit heeft gemaakt, een akelige ontdekking gedaan. Het filmpje, dat blijkbaar onlangs nóg werd geprojecteerd, toont een dode zeekoe in een reusachtige pot gevuld met alcohol en formol; de gelijkenis met een mens is daarbij opvallend. Onmiddellijk brengt Leonie deze ontdekking in verband met een brief aan haar waarin Thomas schrijft over een bezoek dat hij met Jenny heeft gebracht aan de zaal waarin alle mogelijke diersoorten worden bewaard. Leonie gaat op haar beurt naar deze afdeling in het laboratorium en meent daar inderdaad in een van die troebele potten een lijk te zien (p. 137). Het feit dat ze hierover niets aan de politie vertelt, wijst erop dat ook zij nu wel de mogelijkheid moet overwegen dat haar man inderdaad een moordenaar is, al komt dit niet overeen met het beeld dat zij zich van hem heeft voorgesteld. 't Hart toont hier op een zeer luciede wijze aan hoe de zekerheden die Leonie had met betrekking tot Thomas en haar vertrouwde leefwereld, nu worden ondergraven door twijfel, waardoor ze opeens voor een (onuitspreekbaar) dilemma komt te staan, dat haar steeds meer naar een diepe eenzaamheid drijft. Het is vooral op deze momenten dat Maarten 't Hart het genre van de misdaadroman als zodanig overstijgt en aanvult met een menselijke problematiek die tegelijkertijd een bepaalde visie op de mens en de vaak complexe relatie tussen individuen weergeeft.

[p. 624]

Het vierde deel in de roman behandelt ‘het proces’ van Thomas, en hieruit blijkt duidelijk dat Leonie er inmiddels zelf van overtuigd is geraakt dat haar man schuldig is. Nochtans zwijgt ze ook nu nog over haar lugubere ontdekking om hem zodoende een (liefdevolle) hand boven het hoofd te houden (p. 151). Wanneer Thomas echter ook nog beschuldigd wordt van drugdiefstal op het laboratorium, herinnert Leonie zich dat Jenny een druggebruikster en -handelaarster was (cfr. p. 20), die via Thomas uiteraard toegang had tot de kostbare voorraad farmaca. Enkele weken later wordt Thomas door het gerecht vrijgesproken bij gebrek aan bewijzen (cfr. p. 175), waardoor Leonie nu pas echt een ‘kroongetuige’ zou kunnen zijn, indien ze haar stilzwijgen verbrak.

In het vijfde en laatste hoofdstuk staat de relatie tussen Leonie, die er immers nog steeds zeker van is dat haar man schuldig is, en Thomas centraal. Het wordt nu ook duidelijk dat Leonie niet alleen uit liefde voor Thomas heeft gezwegen, maar ook, en misschien wel vooral, om het schuldgevoel dat zijzelf heeft in verband met haar onvruchtbaarheid op die manier als het ware in evenwicht te brengen met Thomas' schuld!

Ten slotte blijkt echter dat Thomas toch geen moordenaar is en in feite mee het slachtoffer is geworden van een vooropgezet plan (waar hier dan maar niet verder wordt op ingegaan om de onwetende lezer toch nog iets te gunnen). Van belang is dat de hele gebeurtenis bij het echtpaar Kuyper een soort bewustwording heeft voltrokken die hen, ieder op hun manier, een beter inzicht in hun gezamenlijke moeilijkheden heeft gegeven. En het is juist deze scherpe ontleding van de menselijke problematiek binnen een relatie die De kroongetuige tot meer dan een misdaadroman maakt. Het hele verhaal - dat overigens uiterst vakkundig in elkaar is gestoken - is immers niet zozeer geschreven naar een uiteindelijke ontknoping toe, maar graaft veel dieper, waardoor het boek ook nog blijft intrigeren nadat de ware toedracht is bekend geworden.