Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 128

[p. 454]

André Demedts
Kroniek
Noord en Zuid

Jan Cartens De verleiding, Manteau, Amsterdam/Antwerpen, 1983, 178 blz.
Paul Duribreux Een dam in de tijd, De Clauwaert, Leuven, 1983, 118 blz.

Jaap Huyben, leraar Duits, is de vijftig voorbij. Hij is een groot lezer geworden, een vereenzaamd man die afleiding en voldoening zoekt in zijn lectuur (Mozart auf der Reise nach Prag van Mörike) en zaken die voor de gelukkigen weinig belang opleveren: een vinkje op zijn studeerkamer, het uitzicht der dingen, stad en landschap, sommige herinneringsbeelden. Ine, zijn vrouw, en hij zijn voor elkaar onbereikbaar. ‘Maar tot elkaars leven veroordeeld. In geen maanden, in geen jaren had hij haar nog gekust.’ Zij deed zijn huishouden, was in de nasleep van de Dolle Mina's tot een vurige feministe uitgegroeid, die natuurlijk dikwijls op vergaderingen en protestacties aanwezig was, steeds met een draagbaar radiootje aan de hand. Hoe meer lawaai hoe liever. Drukte maken, uithuizig zijn en samen konkelen met Jet de Vries, een gescheiden vrouw, die Ine nog in betweterij en zelfvoldaanheid overtrof.

De dag dat het verhaal begint is er een brief van Jaaps en Ines dochter Renée gekomen. Zij studeert in Leiden, waar zij met een andere studente samenwoont, tot ergernis van haar ‘vriendje’. Eigenlijk is de brief aan haar moeder gericht en toch mag ook vader hem lezen. Zij doet hem haar groeten. ‘Wat betekent zo iets? Of is het normaal bij vrouwen, een aangeboren verstandhouding: delen in plaats van geven en nemen?’ Renée ontweek hem reeds op school. ‘Ze was niet waar ze was. Ze was niet meer zoals ze was.’ Door haar verwijdering van haar vader is ook tussen hem en Ine een afstand gegroeid die nog moeilijk te overbruggen schijnt. Zou hij niet eens naar Leiden reizen om met Renée te praten?

Terwijl die vervreemding tussen vader en kind verder gaat, wordt Huyben op een dwaalweg gelokt. Mirjam, de dochter van Jet de Vries, zal op school herexamen Duits moeten afleggen. Dat moét volgens haar moeder, omdat zij het volgend jaar aan een tolkenschool in Antwerpen moet kunnen studeren. Huyben, die haar in zijn cursus gehad heeft, weet hoe dikwijls zij afwezig geweest is en dat zij geen betere uitslag verdiende, maar hij laat zich vertederen en zal met haar de examenstof doornemen om haar te helpen slagen. Het is een offer en toch ook een afleiding uit

[p. 455]

zijn vereenzaming. Had hij reden tot klagen ‘als er brood genoeg in huis was. Voor hem. En korsten voor de lijsters en de spreeuwen, die hij in de tuin uitstrooide?’ Zijn vrouw was er gerust op.

Mirjam doet zich voor als een schalks, innemend en een beetje opdringerig meisje, dat met een brutale vlegel als Frits van Duren uit de klas ‘niet naar de heide zou willen gaan’ en Jaap Huyben, die zich aan de Duitse romantiek van de vorige eeuw rechthoudt, gaat met haar wandelen. Zelfs naar de heide en op een heerlijke zomerdag zwemmen zij samen in de beek, omdat het zo warm is. Er gebeurt niets dat laakbaar is, al beseft de leraar dat de sfeer vertroebeld wordt. Hij besluit meer afstand te scheppen. Maar dochter Renée komt onverwacht naar huis en treft Mirjam en haar vader samen op zijn studeerkamer aan. Zij betoont zich uitermate geërgerd en niet lang daarna valt zij opnieuw binnen, om hard en trots mede te delen dat zij zwanger is.

De zomer loopt ten einde. Mirjam laat zich niet meer zien, haar moeder valt tegen leraar Huyben uit. Bij zijn leerlingen op school wordt hij belachelijk, zelfs hatelijk gemaakt, en op een schoolfeestje door Frits van Duren en Mirjam, die samen aan 't flirten zijn, uitgedaagd. De dag dat Huyben haar herexamen moet afnemen is hij ziek van duizeligheid en wordt hij door een collega vervangen. Zij wordt afgewezen, maar dat doet er niet toe, want nu blijkt ineens dat het examen niet nodig was voor die studie in Antwerpen. Renées kind zal geen vader hebben en Huyben, wiens vinkje door Mirjam verjaagd werd, zal na weken ziek-zijn verder leven met Mörike en Von Eichendorff, zijn boeken en herinneringen. ‘Nu had het geen belang meer hoe laat hij thuis zou komen.’

Met De verleiding van de miskende Cartens zijn wij, over een periode van pedanterie en opgeschroefde zelfingenomenheid, aanklacht en protest, naar de tijd en sfeer van Louis Couperus teruggekeerd. Het ene hoeft niet te verdwijnen voor het andere. Verkeerd is het, te stellen dat iedereen als iedereen moet zijn, want mensen en schrijvers zijn niet gelijk. Soms, zoals in de kwarteeuw dat achter ons ligt werd dat geëist of men heette een mummie uit een ver verleden te zijn. Straks zal die mummies wellicht verweten worden dat zij in hun zogezegde ouderwetsheid niet ver genoeg gingen.

Onder het lezen van het rustig mooie Nederlands van Cartens is bij mij de vraag gerezen: zullen wij Vlamingen, uitzonderingen daargelaten, dat ooit kunnen? Ja, als wij naar elkaar toegroeien. Waarschijnlijk niet als Vlamingen en Nederlanders zich in hun vooroordelen en hebbelijkheden ingraven. Sinds de vorige eeuw is er grote vooruitgang gemaakt en toch blijven er verschillen en schakeringen bestaan die moeilijk te verzoenen

[p. 456]

blijken. Een bemiddelende rol kunnen schrijvers als de Brabander Cartens in navolging van Van Duinkerken en Limburgers als Coolen vervullen, omdat hun werk van een onbevooroordeelde lezer waardering afdwingt.

Met zo weinig mogelijk personages is Cartens erin geslaagd een levensecht beeld van onze hedendaagse mensen, geen uitzonderingen naar boven of naar onderen toe, te schilderen. Zij behoren noch tot de avantgarde noch tot de achterhoede, zij komen veelvuldig voor en toch is het hem gelukt ze een eigen karakter en fysionomie te schenken. Hij heeft zijn werk zoals een Franse of Engelse psychologische roman uit de 19de eeuw opgebouwd, en zijn hoofdpersonage achtergelaten zoals hij bij de aanvang van het verhaal naar voren trad. Alleen een illusie armer, maar dichter bij de laatste waarheid over de mens: dat hij enig, in zijn alledaagsheid een mysterie, in zijn hunkering naar een schaduwloos geluk onverzadigd blijft. In zijn soort is De verleiding een boek om te bewaren.

Een typisch voorbeeld van een Zuidnederlands debuut zou Een dam in de tijd van Paul Duribreux kunnen zijn. Maar verleden jaar al is er een roman van zijn hand, Schimmen uit een verdronken land, verschenen. Of is het eerst genoemde verhaal, zoals wel meer gebeurt, pas uitgegeven nadat een later geschreven boek succes oogstte en daardoor de weg voor een minder geslaagd vrijgemaakt had? In ieder geval heeft Schimmen uit een verdronken land ons meer voldoening geschonken dan Een dam in de tijd. De reden daarvan is dat Een dam in de tijd een al te brokkelige structuur vertoont, als gevolg van het ontbreken van een doorlopend leidmotief dat de handeling tot een vaste eenheid moest verbinden.

Paul Duribreux is de zoon van Gaston Duribreux, die jaren geleden zijn literaire bedrijvigheid gestopt heeft, hoewel hij een van onze vooraanstaande romanciers, met een eigen visie op zijn tijd en romanfiguren, was. Wat vader en zoon gemeen hebben is o.a. hun belangstelling en nog sterker hun bewondering voor het heldhaftige in hun personages, Gaston voor de godsdienstige en morele zingeving van hun leven, Paul voor het geloof aan mythische krachten die hun bestaan beïnvloeden.

In Een dam in de tijd voert Paul Duribreux zijn lezers in het wagentje van een zekere Frederik bij guur winterweer van Brugge naar Damme. Fraai gezegd is, dat de sneeuwvlokken als lange witte vingers op hem toeschieten. Plotseling vliegt een reusachtige witte vogel, zoals hij er nooit een gezien had, tegen de voorruit en maakt dat Frederik in het slijk vastrijdt, zodat een onbekende man moet helpen om het autootje weer op de rijweg te helpen. De sfeerschepping waardoor het ongewone aannemelijk wordt, is er meteen.

[p. 457]

Frederik brengt doorgaans, zoals ook ditmaal, het weekeind bij zijn grootouders in Damme door. Daar is ter vervanging van de zieke pastoor de vreemde priester Pitgam benoemd, een raadselachtige man, die veel weet en weinig van zijn kennis prijsgeeft. Ongeveer terzelfder tijd heeft zich in het oude stadje de uit het onbekende opgedaagde hotelier Van Ruddervoorde gevestigd. Hij wil meer nering en vertier door als reclamestunt de figuur van Uilenspiegel uit te spelen, wat door Pitgam tegengewerkt wordt. Want volgens die pastoor is de vrijheidsheld, die volgens Charles De Coster in de maand mei, toen de hagedoorn bloeide geboren werd, niet anders dan een ‘kluitspeelder’, een figuur uit de fabel, terwijl Jacob van Maerlant, die te Damme werkelijk begraven ligt, een echte grootheid en een waardevoller symbool mag heten. Want hij is het geweest die de romantiek van de riddertijd, met al het verwerpelijke dat daarachter schuilging, afgewezen heeft om de nuchtere, zakelijke waarheidsgeest van de burgerij te doen zegevieren. Dat is de strijd die in Duribreux' verhaal uitgevochten moet worden. Het komt op de torentrans van de kerk tot een handgemeen tussen Pitgam en Ruddervoorde, waarbij ze beiden in de diepte storten. Pitgam overleeft het gevecht niet, maar Ruddervoorde (let op de naam) verdwijnt en zal als de bezielende stuwkracht achter de Uilenspiegelmythe voortleven.

Tot zo ver onze min of meer logische samenvatting van een relaas dat lang niet zo duidelijk schijnt als wij het zouden wensen. Duribreux is er wel toe gekomen met allerlei mysterieuze bijzonderheden de nieuwsgierigheid van zijn lezers te wekken; niet, duidelijk te maken wat hij allemaal beoogd heeft. Met andere woorden uitgedrukt heeft een teveel aan feiten die overbodig schijnen, de kern van zijn verhaal overwoekerd. Dat is wel spijtig omdat hij een begaafd man is, die allerminst bij gebrek aan oorspronkelijke verbeelding groteren dan hij achterna zou lopen, zoals het in de jongste kwarteeuw al te veel voorkwam.

Nog een korte uitweiding over Duribreux' taal. Blijkbaar eist hij zoals iedere woordkunstenaar het recht op, de woorden uit zijn taalkring te gebruiken. Daarin verschilt hij niet van veel Zuidnederlandse schrijvers die wij niet onder de geringsten zullen rangschikken. Van sommige blijft evenwel, ondanks de hulp van het Oostends Woordenboek (1972) van Roland Desnerck, waarvan een duidelijke verklaring van Duribreux' moedertaal verhoopt mag worden, de betekenis onduidelijk. Wat betekent b.v.: ‘Het witte licht welde zijn hard en zijn lijf’ (17)? Of geldt het algemeen Nederlandse: doen koken of aaneensmelten? En wat zijn de spaarnissen (41) (boom of deel van een gebouw?) waarlangs een grote witte vogel fladderde bij nacht?