Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 521]

Kroniek
André Demedts / Noordnederlandse letteren

Jan Wolkers, Brandende liefde. De Bezige Bij, Amsterdam 1981. 247 blz.
Bob den Uyl, Opkomst en ondergang van de Zwarte Trui. Querido, Amsterdam 1982. 119 blz.

Jan Wolkers (1925) is van zijn eerste werk af een successchrijver geweest en gebleven. Hij weet hoe het moet en niet mag om een groot publiek zo te boeien dat het de lectuur van elk nieuw verhaal van zijn hand nieuswgierig tegemoet ziet en het geboeid ten einde leest. Wat ingeslapen geesten wakker kon schudden staat er niet in, wat behaagt is er wel en wordt niet zo lang uitgesponnen dat het gaat vervelen. Geen filosofische problemen of overtilde psychologische ontledingen. Doorsneemensen en toch niet vervelend, omdat zij een of ander belachelijk karaktertrekje vertonen, zodat de lezer zich wel in hun manier van zijn en handelen kan indenken, al blijft hij ervan overtuigd dat hij lang niet zo gek is als zij.

Wolkers haalt zijn publiek naar zich toe zonder de ingebeelde artiest uit te hangen en zelfs als hij iets schrijft dat even kan opschrikken, stelt hij het spoedig weer gerust door een open jongenslach die verzoent: zo erg heeft hij het helemaal niet bedoeld. Mogelijk zullen zijn romans over een halve eeuw en zelfs over honderd jaar nog gelezen kunnen worden, niet om hun literaire of wijsgerige betekenis, wel als document over een cultuurcrisis die qua sfeer en gemis van idealisme met de vervalperiode van het Romeinse keizerrijk gelijkenis heeft. De moderne Europeaan van de middelmoot heeft de wanhoopsepidemie van het existentialisme overwonnen. Vitalisten als Timmermans en Walschap, de eerste met Pallieter en de andere met Houtekiet, hebben dat ook geprobeerd, met veel minder welslagen nochtans, want hun romanhelden leden nog aan het oude hartzeer van de mensheid. De eerste verliet met zijn woonwagen het Land van Ryen om een onbekende toekomst tegemoet te trekken en Houtekiet keek door de galmgaten van een kerktoren uit naar het mysterie dat zelfs voor een rotsvaste heiden als hij tussen hemel en aarde bleef hangen.

Nu weer over Wolkers' Brandende liefde. Het gegeven gaat terug op de tijd dat hij aan de Academie voor Beeldende Kunsten studeerde en zich voorbereidde op een verblijf in Parijs, waarvoor hem een beurs toegekend was. Hij heeft een kamer gehuurd bij een ongehuwde Madame

[p. 522]

Bonnema, die hem en andere leergierigen privé-les geeft in het Frans. Zij lezen samen de Franse klassieken, wat Wolkers de gelegenheid biedt om bij passende omstandigheden een treffend citaat aan te halen. Toch zal hij er zich wel voor hoeden dat soort humor te ontkrachten door er misbruik van te maken.

In het huis van Bonnema woont ook haar bijna honderdjarige vader in. Een oud-professor-chirurg, die helemaal buiten wereld en tijd de laatste dagen van zijn aards bestaan beleeft en zich allerminst schaamt om zijn lichamelijk verval. Het ik-personage uit het verhaal verzorgt hem zonder zich aan zijn zure oprispingen en aanstootgevende kwaaltjes te ergeren, en zal van de man op zijn sterfbed en een naakte zwangere vrouw die erbij staat, een portret schilderen dat ophef moet maken.

De vrouw waarom het gaat is met een violist gehuwd, maar blijkt als minnares de schilder veel nader dan haar in zijn muziek opgaande echtgenoot. Een vierde acteur is Kees van de Plassche, die eveneens aan de Academie studeert, een doortrapte en roodharige beer, die in Amerika een beroemdheid wordt en als fabrikant van grote lappen weloverwogen moderniteiten schatten bijeenharkt. De man blijkt onmisbaar om Wolkers toe te laten dat soort aasgierige bedriegers belachelijk te maken. Het boeiende karakter van Brandende liefde, feitelijk een aaneenschakeling van levendig getekende schetsen, resulteert uit verscheidene eigenschappen. De voornaamste zijn humor, afwisseling en gewaagde stoutigheden. Wolkers beschrijft zijn mensen en toestanden met veel zin voor maat en schakering. Er ligt een grens die hij niet zal overschrijden, zodat zijn personages levende mensen blijven, zoals ze kunnen voorkomen zonder zich van hun belachelijkheid bewust te zijn. Hij vermijdt hen tweemaal bij gelijkschijnende situaties te betrekken en zorgt ervoor dat er in zijn relaas voldoende en toch niet te veel baldadige en gevoelsgeladen sequenties voorkomen.

Als het alleen om juist gedoseerde berekening ging, zou ze van een zeldzame handigheid getuigen. Maar er is meer, geloven wij: een bewonderenswaardig talent, met sluw overleg verenigd. De romancier kent zijn vak, haalt uit zijn onderwerp wat hij om bijval te behalen onmisbaar acht, en vermijdt van zijn kunst om te bevallen misbruik te maken. Dat alles blijkt uit zijn meesterlijk bespeeld taaiinstrument. Hij heeft de gave van het woord. Zijn proza leeft door een persoonlijk bewogen ritme, dat even natuurlijk als de gesproken volkstaal overkomt, hoewel het door woordkeus, kleur en tonaliteit daarvan verschilt.

Wat op de roman wel afgedongen kan worden is dat het om een louter anekdotisch verhaal gaat, zonder ideële achtergrond. In onze opvatting

[p. 523]

vermindert dat zowel zijn esthetische als zijn ethische betekenis. Op die bedenking horen wij reeds de tegenwerping dat de moderne literatuur een verbruiksvoorwerp is, dat na enige jaren van de markt mag en moet verdwijnen. De meesterstukken van het verleden worden slechts door enkelen gelezen en voorlopig althans schijnt daar geen verandering in te komen.

Opkomst en ondergang van de Zwarte Trui is een prozabundel van Bob den Uyl, die in de jongste twintig jaar heelwat blijkt geschreven te hebben. Nochtans is dit het eerste boek dat wij van hem lazen. Wij zouden ons daarvoor moeten schamen, was het niet dat er sinds de Tweede Wereldoorlog, niet het minst in Nederland, zoveel uitgegeven werd dat het niemand bij kan houden. Met het gevolg dat je onvoldoende het een met het andere kunt vergelijken, waardoor het al moeilijker blijkt een waardeoordeel te riskeren. De teksten die Den Uyl onder de lange titel i.v.m. de Zwarte Trui verzameld heeft, verraden, op dat ene inleidende verhaal na, een bijdehandse journalist die over alles en nog wat zijn indrukken schrijft.

Een beetje uit de hoogte, zodat een neerbuigend gebaar, bij hem van een geringschattend glimlachje vergezeld, een door en door natuurlijke houding schijnt. Dat de Vlamingen, ook wel Belzen geheten, daarbij een voorkeur genieten, zal de auteur mogelijk bij een deel van zijn publiek in achting doen stijgen. Wij zijn sinds Lodewijk van Deyssel veel gewoon op dat gebied. Ook Walen en verfranste Vlamingen hebben ons zo lang gekleineerd, dat wij er niet van opschrikken als Den Uyl ons doet voelen wie hij is en wat hij over ons denkt. ‘Het opschrift Pralines-Pralinen boven een bonte winkel beklemtoont een onzinnige tweetaligheid. Pralinen? Duits voor bonbons. Ik kan daar niet meer om lachen, ook niet om huilen. België is dood voor mij, voorbij. Mijn vroegere nieuwsgierigheid naar oorzaak en gevolg in dit land kan ik niet meer begrijpen. Zo onder Roozendaal, vind ik nu als reactie, begint een duister, verraderlijk niemandsland dat bij het Gare du Nord eindigt, om plaats te maken voor nieuwe verschrikkingen.’ (34) Dus eindigt Vlaanderen ongeveer waar Schaarbeek begint.

Het verhaal Opkomst en ondergang van de Zwarte Trui handelt over een selecte club van rijke Belgen, die er hun genoegen in scheppen nachtelijke wielerwedstrijden te organiseren, die alleen voor deze hoogmogenden gereden worden. Het plebs wordt er niet bij geduld, zodat de onvermijdelijke ‘fascistoïde’ trekken er niet vreemd aan zijn. Om letterlijk de kroon op hun initiatief te zetten slagen die machtigen der aarde

[p. 524]

erin, de belangstelling van ons vorstenhuis te verwerven, met het gevolg dat koningin Fabiola zo'n wedstrijd met haar aanwezigheid zal opluisteren. Bij het afsluiten van het circuit, dat in een koolmijn aangelegd werd, wordt zij door een technische fout buitengesloten, met het gevolg dat zij in de donkere mijngangen verdwijnt en niet meer teruggevonden wordt.

De vijf stukken die na dit kroonverhaal komen zijn journalistieke reportages over België, Frans-Vlaanderen, een bezoek aan Berlijn, waaraan een Russische film te pas komt, de gevangenis van Maastricht en een boottocht met een vriend op de Hollandse binnenwateren. Waar Den Uyl bij zijn onderwerp blijft en zijn meerderwaardigheidscultuur vergeet, is hij volkomen genietbaar. Dat hij zich soms vergist, zoals bij de situering van de Dodengang aan de IJzer, die hij ten noordwesten van Diksmuide bezocht heeft, is niet zo erg. Het kan zijn nut hebben zich eens te vergissen. Dat brengt schrijvers, lezers en recensenten dichter bij elkaar.

Dat gebeurt waar Den Uyl het over een hotelhouder in De Panne heeft. Een man die de auteur verveelt door te veel te willen praten. ‘Maar de volgende morgen brengt hij me persoonlijk naar de moeilijk te vinden vertrekplaats van de bus naar Duinkerken, en ik begin mezelf ervan te verdenken hem verkeerd beoordeeld te hebben. Om de zaak bevredigend af te ronden bereik ik de conclusie dat de man echt vriendelijk is, niet op een verkeerde manier, maar op een voor mij verkeerde manier. Of ben ik zelf niet vriendelijk of vriendelijk op een verkeerde manier. Je moet zo'n kwestie scherp stellen; achteloos oordelen over mensen op je pad is uit den boze.’ (36) Daar zijn wij het volkomen mee eens.