Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 141]

Kroniek
Jaak de Maere / Noordnederlandse vertellers

In het najaar 1981 zijn er heel wat verhalen van de literaire boom gevallen. Het ongeduldigst wachtte de kritiek op De man met de urn (Van Oorschot, Amsterdam) van R.J. Peskens, pseudoniem van Geert van Oorschot. Deze merkwaardige uitgever strijdt reeds jaren tegen W.F. Hermans om de titel van de grootste literaire querulant van Nederland; Hermans heeft in Uit talloos veel miljoenen direct toegeslagen met een vernietigend portret van uitgever Dick Hosselaar, die door alle critici met Van Oorschot vereenzelvigd werd, en Van Oorschot heeft zijn hart kunnen ophalen in de interviews t.g.v. de première van de film Twee vorstinnen en een vorst, waarvoor twee van zijn boeken als basis hadden gediend.

Twee vorstinnen en een vorst was beslist een hoogtepunt in de overvloed aan literair jeugdsentiment dat de boekenmarkt overspoelt; zijn latere publikaties misten dat niveau, en ook De man met de urn is geen topper. De zeven verhalen zijn opvallend heterogeen. In de hij-verhalen worden enkele zielepoten ten tonele gevoerd: een weduwnaar die de urn met de overblijfselen van zijn vrouw overal mee naartoe neemt, een handelsreiziger die de modernisering van zijn bedrijf niet aankan (Gedegradeerd). In beide verhalen wordt de geleidelijk groeiende monomanie van binnenuit doorleefd en door andere personages en gebeurtenissen bevestigd. De bloemenkoopman is wel een ik-verhaal, maar het episch ik is een randfiguur: de hoofdpersoon evolueert weer naar de waanzin toe (hij is geobsedeerd door het ‘grote lot’, en wordt arm omdat hij zijn geld aan de loterij verkwanselt), en het episch ik is een retarderend element: het komt slechts zeer geleidelijk iets over de koopman te weten, omdat deze zijn ‘schande’ zo goed mogelijk probeert te verbergen. In die zin leidt het vertelperspectief tot een andere aanpak: de drie reeds vermelde verhalen zijn qua intrige gelijklopend, maar de hij-verhalen zijn directer, omdat de lezer toegang heeft tot het innerlijke van de hoofdpersoon.

De andere verhalen hebben telkens een verschillend episch ik, wat de lezer verrast, omdat Peskens' vorige verhalen een opvallende eenheid van

[p. 142]

verteller en referentiekader vertoonden. In Een zondagmiddag buiten is de epische situatie zo weinig mogelijk geconcretiseerd, zodat de klemtoon valt op het innerlijk van een vaag blijvende hoofdpersoon. Voor de armen van Gouda realiseert een oudere uitgever, die geconfronteerd wordt met de hypocriet ingeklede hebzucht van een bigot milieu; in Wat een kind begrijpen kan bezoekt het episch ik zijn ouders, en wordt overrompeld door jeugdherinneringen; in Een causerie probeert het ik een culturele organisatie te ontlopen die hem wil strikken voor een lezing in zijn geboortestad, maar hij ontsnapt niet aan zijn lot en wordt geconfronteerd met een apocalyptische bende.

In de laatste twee verhalen herkent de lezer allerlei gegevens uit de vorige bundels; hij voelt zich weer ‘thuis’ in de zo bekoorlijke sfeer van het vroegere werk. De ik-figuur is een knorrepot, die de zich voltrekkende gebeurtenissen retardeert door oneerbiedige opmerkingen, felle kritiek op personages en situaties, die nog steeds laboreert aan zijn jeugdproblemen en dan ook bij voorkeur die problematiek op de voorgrond haalt; hij voert een gevecht met de omgeving en wil steeds zijn gelijk bewijzen tegenover een wereld waarvan hij machteloos de domheid moet vaststellen. In een eigenzinnige structuur probeert hij zijn vertellersnormen op te dringen; hij irriteert de lezer door z'n zelfingenomenheid, maar ontroert ook door zijn slecht verborgen kwetsbaarheid, die in de confrontaties naar boven komt. Kortom: het blijft echt Peskens. En al is het zeker niet zijn beste werk, en blijft in dit episch wereldje genoeg te genieten.

Lizzy Sara May heeft ook een nieuwe bundel aan haar al omvangrijk oeuvre toegevoegd. Ze heeft zich nooit als een zeer belangrijk auteur kunnen doorzetten, en Beminnen met verstand... (Bezige Bij, Amsterdam) zal tot haar literaire roem wel niet bijdragen. Met panoramische technieken schept ze negen verhalen met personages in een variërende relatie tot de eros. Deze personages hebben vrijwel nooit een coherente persoonlijkheid, wat ertoe leidt dat de onvoorspelbaarheid in het episch kader groter wordt; hun innerlijk is beperkt, of verandert vlug onder invloed van de uiterlijke situatie. Tragisch wordt het nooit: daarvoor is deze eros niet ernstig genoeg, of heeft het personage te weinig diepgang. Psychologie is niet haar sterke kant; er zijn daarentegen soms leuke typeringen van uiterlijkheden.

Het tekort aan innerlijke spanning wordt opgevangen door een omvangrijke anekdotiek. De auteur plaatst haar personages in een aantal chronologisch, geografisch of situationeel verschillende toestanden; eventueel vindt er persoonsverwisseling plaats. Het gevolg is dat enkel de

[p. 143]

namen der personages voor coherentie zorgen; verder is er weinig samenhang. We zijn dan ook niet enthousiast: er zijn wel enkele uitschieters, zoals het verhaal Angel, waar een onervaren knaap uitgebuit wordt door een ervaren vrouw, maar het is niet genoeg: de verhalen blijven te veel - weliswaar charmante - niemendalletjes.

Leon de Winter, dat is wat anders! Het begin 1981 gepubliceerde Zoeken naar Eileen W. was een belangrijk boek; met La Place de la Bastille (In de Knipscheer, Haarlem), dat de vage ondertitel ‘vertelling’ meekreeg, wordt hij ongetwijfeld de grootste belofte van de laatste jaren. Zijn personage Paul de Wit is een leraar-in-crisis; hij is wat uitgekeken op vrouw en kinderen, geeft zijn lessen geschiedenis met tegenzin en verafschuwt zijn collega's. Hij trekt zich terug in een zelf opgebouwd videoparadijs; in die beeldenwereld vindt hij kunstmatige en simplistische zingevingen die hij in zijn leven mist. Hij ontdekt er een eenheid die hem boven het bestaan verheft, maar hem ook van dat onvermijdelijke bestaan vervreemdt. In deze eerste fase wordt het vertelperspectief duidelijk, en worden er enkele vage suggesties van motieven aangebracht die de lezer irriteren (er wordt een voorkennis geïmpliceerd die hij mist), maar ook zijn nieuwsgierigheid aanscherpen.

Het videogebeuren is maar een beperkt surrogaat, en De Wit zoekt een fundamenteler overwinning op de chaos, die hij overal in z'n bestaan waarneemt en als fataal ontbindend element afwijst. Hij streeft de orde na: een noodzakelijk, objectief verband tussen de gegevens van zijn concreet bestaan en de algemene historische ontwikkeling. Hij verlangt er sterk naar, maar is kritisch genoeg om de utopie van de realiteit te scheiden: zo ironiseert hij de periodisering die hij in z'n eigen bestaan heeft aangebracht.

Toch blijft hij de realisatie nastreven. Tegenover de treurige realiteit plaatst hij zijn proefschrift als eerste evasiemogelijkheid. Hij bundelt de toevalligheden die geleid hebben tot de terechtstelling van de Franse koninklijke familie in 1791; hij wil bewijzen dat het helemaal anders had kunnen aflopen. Daarmee wil hij de pretenties van de wetenschappelijke structureringen doorbreken. Hij speelt echter met de gedachte een boek te maken waarin de ontsnapping wel zou slagen door een noodwendigheid die hij zelf zou ontwerpen: de kunst kan bereiken wat in de realiteit onmogelijk is. De schriftuur van De Winter zet deze opvatting nog in de verf door de personificatie van allerlei losse gegevens; het schrijven blijkt juist schepping van eenheid te zijn.

Door de studie kan De Wit de sleur verlaten en Parijs bezoeken. In de

[p. 144]

bibliotheek ervaart hij een totaliteit van kennis als een tastbare aanwezigheid. Maar meestal zit hij te suffen in het hotel, zodat z'n vlucht slechts een geografische verplaatsing van de wanorde lijkt.

Dat verandert als hij Pauline ontmoet, de joodse receptioniste die hem confronteert met zijn eigen joodse identiteit. Deze joodse thematiek komt laat aan bod, maar beheerst van dan af alles; de vroegere onvrede van het personage wordt erdoor verklaard, en De Wit poogt hartstochtelijk aanknopingspunten te vinden. De vroegere uiteenzettingen blijken een rookgordijn waarachter hij zijn angst verbergt om naar de kern te gaan. Nu wordt de nieuwe problematiek zo overweldigend, dat alle nieuwe elementen aan dat jood-zijn refereren. Pauline wordt daarbij de stimulans; als enig tekort van het boek moeten we vermelden, dat de gesprekken tussen Paul en Pauline te nadrukkelijk expliciteren wat episch veel overtuigender wordt gerealiseerd.

De joodse identiteit is enerzijds een ontbindend element: De Wit ziet het jodendom als dualisme (hij contrasteert graag met Japanse opvattingen), en zijn vrouw Mieke heeft hem uitgespeeld als provocatie, toen ze wilde breken met haar streng-christelijke ouders. Maar toch is die identiteit de enige factor die zijn bestaan een zinvolle coherentie kan geven. Zijn streven naar eenheid vloeit voort uit het feit dat hij op geen geen enkele gemeenschap kan terugvallen: hij is geboren in de oorlog, en in de toenmalige verwarring is hij elk spoor van ouders en familie kwijtgeraakt; het eerste wat hij zich herinnert, is het weeshuis. Later heeft hij vruchteloos gepoogd zijn (waarschijnlijk vermoorde) ouders op te sporen; hij heeft hun geloof afgezworen, maar hij weet dat hij met vele intuïtieve vezels aan die afkomst vasthangt (wanneer hij, als volwassene, voor het eerst varkensvlees eet, moet hij braken), en hij ervaart het als de enige manier om zichzelf in een harmonische continuïteit te plaatsen. Tijdens een vroegere speurtocht heeft hij een vroedvrouw ontdekt, die hem vertelde dat ze de bevalling heeft meegemaakt, en dat er toen een tweeling geboren is. En terwijl hij in de geschiedenis de simplificerende constructies ontmaskert, doet hij voor zijn geschiedens het tegendeel: op basis van een vage, onbetrouwbare uitspraak bouwt hij een volledige constructie op, omdat heel z'n persoonlijkheid verlangt naar de realiteit ervan. Zijn hypothetische broer vult zijn dromen en bepaalt zijn speurtochten, en hij identificeert zich met dit fantoom dat hij Philip noemt. Deze dubbelganger wordt een obsessie, als hij op een foto die hij op de place de la Bastille van Pauline heeft genomen, een man ontdekt die naar hem kijkt en sprekend op hem lijkt. Hij verwaarloost alle andere aanwezige motieven (zijn studie, de relatie met Pauline): alle interesse

[p. 145]

gaat uit naar de dubbelganger. Of hij ten slotte voor z'n vrouw of Pauline kiest, voor Holland of Parijs, wordt nog ternauwernood even vermeld, Daarentegen loopt hij op basis van steeds minder objectieve gegevens steeds hardnekkiger achter mensen aan in wie hij zijn broer vermoedt. Tot hij, net voor een zoveelste ontmoeting, zelf de onvermijdelijke conclusie trekt: dat de broer een mislukte zelfverdubbeling is, en dat hij even ver staat als in het begin: een mens zonder bindingen en zonder geschiedenis.

De Winter is in onze letterkunde op dit moment uniek door de manier waarop hij verschillende motieven door elkaar heenweeft in een complexe structuur; hij houdt steeds verrassingen achter de hand en zet de lezer op een vals spoor, en toch blijkt achteraf, dat juist deze construering de enige zinvolle manier is om een relevante coherentie te realiseren. De tekst is op elk moment geladen met een veelvoud van motieven, die elk afzonderlijk noodzakelijk zijn, en die noodzaak op lange of korte termijn bewijzen. Deze structuur veroorzaakt bij de lezer een grote intellectuele voldoening en een sterke emotionele betrokkenheid. Leon de Winter heeft dus grote literaire klasse; wij beschouwen hem nu als één van onze allerbelangrijkste prozaïsten.