Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 121]

Kroniek
André Demedts / Noord en zuid

Willem Brakman, Ansichten uit Amerika. Querido, Amsterdam 1981. 172 blz.
Jan Veulemans, Ach, mijn dal. De Clauwaert, Leuven 1981. 163 blz.

Sinds Willem Brakman (1922) verleden jaar met de P.C. Hooftprijs bekroond werd, is hij een beroemd auteur geworden. Wat hij vroeger niet voor iedereen was, om redenen die ons niet duidelijk zijn. Of het zou moeten zijn, wat weleens het geval is, dat een deel van de critici hem slechts fragmentarisch of helemaal niet gelezen had. Door sommigen werd hij als een ouderwetse en derhalve geborneerde geest beschouwd. Een donkerman die het persoonlijke denken boven een groepsmentaliteit stelt en zich in verband met de hemel op aarde, die door de verdelgers van het verleden beloofd wordt, niet zo zeker voelt. ‘De schrijver... wil toch even aan zijn grootvader herinneren, die een groot pessimist was en daardoor vaak gelijk had.’ (11)

Brakmans Ansichten uit Amerika zal de belezen literatuurvrienden sterker dan ooit van zijn waarde en betekenis overtuigen. Hoe weinig relaas het boek ook bieden mag, het is toch een roman, zodat het beantwoordt aan de bepaling die Taine en Walschap aan dat soort werk gehecht hebben. Maar dat narratieve element is bij Brakman niet meer dan een middel om enkele figuren te laten optreden, die hem de mogelijkheid bieden, een beeld van de menselijke onnozelheid te schetsen. In die zin blijkt hij met die andere ontluisteraar van schijn en leugen, onze Willem Elsschot verwant. Bij Brakman zelf lazen wij: ‘Een verhaal is niets anders dan het leggen van verbanden.’ (93) Misschien toevallig, hoewel wij het anders geloven, hebben beiden een bijzondere aandacht gewijd aan typische stadsbewoners uit die vage middenstandsklasse die het van makelarij en diensten moet hebben. Door de concentratie van zijn bevolking tegen de Noordzee aan, schijnt Nederland een stadstaat geworden, waar het evenwicht dat het Franse en Engelse platteland ten opzichte van Parijs en Londen oplevert, nog nauwelijks of niet meer bestaat. Letterkundig werk waarin een heroïsche of avontuurlijke, hartstochtelijk bewogen levenshouding tot uiting komt, doet het voorlopig niet meer. Van der Schalk, Roland Holst, Slauerhoff, Marsman en De Hartog zijn naar het achterplan gedrumd. De Noordnederlandse literatuur handelt opnieuw, in de traditie van Van Effen en Beets, over opvattingen, zeden en gewoonten van de massamens.

[p. 122]

Anders dan vroeger is wel dat zij tegenover die bevolkingsgroep met een ongenadig misprijzen optreedt. De gemoedelijke humor heeft voor sarcasme, bitterheid en haat plaats gemaakt, sinds de ene overdrijving door een andere opgevolgd werd. Wat daartegenover haar eigen aantrekkelijkheid uitmaakt, is de superieure stijl waarin, nu meer dan ooit, de Noordnederlandse romans en verhalen geschreven zijn. Jammer genoeg blijkt dat een eigenschap waarvan bij een vertaling veel verloren gaat. Mogelijk is het daaraan te wijten dat de Nobelprijzen voor literatuur nooit aan een Nederlands auteur te beurt vielen.

Anders mocht Brakman ervoor in aanmerking komen. Er treden in zijn verhaal slechts enkele personages op, waarvan een zekere Ben, zoon van een herbergier, later rattenvanger, kastelein, vertegenwoordiger van een verkoophuis, en onder alle omstandigheden een half debiele stopverffiguur het middelpunt uitmaakt. De andere ‘helden’ zijn navenant, kleine marionetten in een kluchtspel. De waarde van het boek ligt niet in de intrige, die praktisch onbestaande is, ook niet zozeer in de uitbeelding van de karakters, als in de ironie waarmee Brakman zijn zielige wereld belicht en de schampere humor waarmee twee toeschouwers op het gebeuren, de ‘schrijver’ en de ‘verteller’, hun mening over het relaas en de daarin vervatte psychologie commentariëren.

Ben en een zekere Lam, ‘wel degelijk iemand om in de gaten te houden van achter een deurspleet’, fotograaf en dronkaard, die bij gelegenheid ‘in een handdiepe poel urine lag’ (85), vertegenwoordigen het onuitroeibare heimwee naar een Beloofde Land. Zij zien het in Amerika, en hoewel het voorlopig onbereikbaar blijft, bereiden zij er zich toch op voor daar ooit neer te strijken. ‘Je moet je handen vrij hebben,’ zegt Ben, ‘anders grijpen ze je. Het is een vrij land, iedereen staat elkaar daar in de weg. - Amerika, dat is een land voor een man alleen. Daarna keek hij troebel over de tafel en koos uiteindelijk voor de marmelade.’ (80) Intussen heeft hij al eens de portefeuille van de door een hartaanval gesneuvelde rijkaard onder zijn bloes geschoven, ‘want daar had hij toch niets meer aan.’ (48)

Brakmans werk is ongemeen rijk aan verbazende typeringen. Zo van een meisje dat Bens en Lams wegen kruist, als zij eraan denken een Amerikaans café op te richten, dat hen in een hap en een snap rijk zal maken. Zij liet een verontrustend vastbesloten indruk na, ‘bewoog zich voort met grote stappen, ging gekleed in ruim zittende bloesjes, lange rokken van ouderwetse snit en ze droeg Russisch aandoende laarzen, plomp en breed, maar met hoge hakken. Echt een meisje voor anderen, voor lange wandelingen, zeilen, veel vrienden.’ (90) De hele passage betekent een hoogtepunt in Brakmans beschrijvingskunst, die in haar soort even boeiend als verbijste-

[p. 123]

rend is. Je kon best huilen om zoveel kleinmenselijkheid als hier uitgestald wordt, maar de auteur kan dat blijkbaar over zijn hart niet krijgen. Hij is meer op het zout dan op het vocht van de tranen gesteld, het gevolg van een intellectueel pessimisme dat niet meer aan een verbetering gelooft. Maar hij kan het zo mooi en zinrijk zeggen, dat hem lezen een vreugde verschaft.

Met Ach, mijn dal van Jan Veulemans (1928) komen wij in een heel andere wereld terecht. Onze vaststelling slaat zowel op de inhoud, plaats van handeling en sfeer, als op het taalgebruik van de schrijver terug. Veulemans is een Vlaamse jurist, personeelsdirecteur en docent, voor wie de vlugge evolutie in het denken en handelen van de jongste dertig jaar ongemerkt voorbijgegaan schijnt. Hij zet op een persoonlijke manier een bepaalde traditie voort. Daarin zijn verenigd een aantal waarden van godsdienstige, nationale en sociale aard, die na Conscience en Snieders door Streuvels en Timmermans, om slechts die enkele grote namen te noemen, doorgegeven werden.

Dat lijkt conservatief, maar is het niet voor wie in de hernieuwingsdrang een even oude passie ziet als in het streven naar behoud van onmisbare waarden, om het voortbestaan van de mensheid te waarborgen. Kan men in het spoor van Hegel het verloop van de geschiedenis niet verklaren als een ononderbroken strijd om op een langzaam stijgend vlak het evenwicht tussen onbezonnen vooruitgang en enggeestige vasthoudendheid te bewaren?

Ach, mijn dal, is een priesterroman, de zoveelste in een lange reeks. Maar nog nooit behandelde onderwerpen blijken ook in de progressieve richting onvindbaar. Onze eigen boekenproduktie toont aan dat er nooit zoveel herhaling en napraterij aan bod gekomen is als tijdens het laatste kwarteeuw. De enige waarborg voor nieuwigheid ligt in de onomwisselbare persoonlijkheid van begaafde en durvende kunstenaars. Zij moeten, van hun anders-zijn bewust, die eigenheid ook durven en willen doen blijken.

De roman van Veulemans draagt het stempel van die bezieldheid. Het is een door en door eerlijk en overtuigend werk, maar in de mineurtoon van de bescheidenheid gesteld. De lezer zal zich de schrijver, die zijn geschiedenis in de ik-vorm verhaalt, als een wijs en ingekeerd man voorstellen. Hij gaat met een glimlach, die zijn diepste roerselen verbergt, aan de krachtpatserij en onbeteugelde gedachten en gevoelens voorbij.

Als het verhaal begint is het hoofdpersonage een jonge Vlaamse priester, die aan een jezuïetencollege gestudeerd heeft en beseft dat hij door die opvoeding getekend blijft. ‘Wij denken te veel... dat hebben de jezuïeten

[p. 124]

ons ingeënt.’ (52) Na zijn middelbare studie gaat hij naar het seminarie. Hij is niet blind voor de gebreken die ieder pedagogisch systeem vertoont, noch voor de fouten van leraars en leerlingen. Wel te verstandig om zich door de ontelbare frustraties, die veel van onze literatoren op school opgedaan hebben, te laten ontredderen.

Hij wordt priester-leraar, ‘legt iedere dag in de handen van God, wie men altijd nieuwe namen gaf, omdat men hem niet kende.’ Wel vreest hij onder invloed van de ‘Spartaanse opvoeding, waar men nu geen mens meer van spreken mag,’ een ‘burger’ te worden. Hij zal het nochtans niet. De bisschop van Saint-Dié in de Vogezen doet een beroep op vreemde hulp, omdat er bij hem nagenoeg geen roepingen meer zijn. Onze Vlaming gaat daarop in. Later zal hij vernemen dat hij de enige vrijwilliger geweest is.

Hij krijgt ginder in een bos- en bergland vier dun bevolkte dorpen toegewezen, waar hij onopvallend onder en zoals de andere mensen leeft. Arm en eenzaam. Zijn voorganger heeft zo'n bestaan niet vol kunnen houden en is na een te sterke dosis slaappillen niet meer ontwaakt. ‘Niemand weet precies wat hij kiest, niemand weet wat hij verzaakt.’ (67) Natuurlijk ontmoet de pastoor ook daar personen en dingen die hem tegenvallen, misères en toestanden die hij niet kan verhelpen. Hij meent het goed en zoals veel anderen valt hij nooit op. ‘Wij werden niet tot boekhouder gewijd.’ (160) Hij zal een misdadiger die door de politie gezocht wordt een kant brood geven, het de antiklerikale onderwijzer niet ten kwade duiden dat hij tegen de geestelijkheid is, met de boeren en arbeiders praten in hun taal en hun hulp voor wederhulp bieden. ‘Wij hebben niet altijd een verklaring voor onze daden’ (150), een waarheid die ons volk beaamt als het zich voor zijn tekortkomingen verontschuldigt door ernaar te verwijzen dat niemand zichzelf gemaakt heeft.

Het moet zijn, denkt onze Vlaming, dat de bisschop van Saint-Dié geen andere keus heeft, want nu wil hij mij tot deken van die stad benoemen. Hij laat zelfs doorschemeren dat hij het doet met de bedoeling dat ik, vreemdeling, hem later zal opvolgen. De vier dorpen protesteren tegen die promotie. Zelfs de atheïstische onderwijzer gaat niet akkoord, maar de pastoor gelooft wat de bisschop nog beter weet omdat hij ouder is, dat zulke betuigingen van vriendschap, hoe gemeend ze ook zijn, niet blijven duren. De roman eindigt nadat onze landgenoot in een van zijn kerkjes de zondagmis opgedragen heeft. Moet ik de mensen bedanken? vraagt hij zich af. Maar zijn ontroering verbiedt het hem. ‘Ik bén een van de hunnen...’ Na de dienst loopt hij een bergpad op en daar ligt ze rondom hem, zijn Vogezeneenzaamheid, de bergen en dalen, de bossen waar de frambozen en bosbessenstruiken een overvloedige oogst beloven. ‘Dan laat ik eindelijk

[p. 125]

de tranen uit de ogen springen.’ In plaats van het bepalend lidwoord zou wie dit schrijft vóór tranen en ogen het bezittelijk voornaamwoord gebruikt hebben. Maar dat zou niet zo eenvoudig, zo onthecht geweest zijn. Veulemans' held beredeneert niet, hij lééft waar en waartoe hij geleid wordt. Zulke romans zullen nooit sterk opvallen, hun betekenis ligt trouwens in een poging tot eenwording met dat deeltje kosmos waarin wij als zaad- of zandkorreltje zijn opgenomen. Daaraan tegenovergesteld kon een overschatting van onszelf wellicht tot een groter en grootser literatuur bezielen, waarschijnlijk niet tot een vreedzamer geluk.