Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 701]

Kroniek
Jaak de Maere / Leon de Winter: op zoek naar Eileen W.

Leon de Winter: Zoeken naar Eileen W. Uitgeverij In de Knipscheer, Haarlem, 1981, 265 blz.

Leon de Winter is 27 jaar, van joodse afkomst, opgegroeid in Den Bosch, woonachtig in Amsterdam en een bedrijvig man: hij publiceerde in 1976 Over de leegte in de wereld en in 1978 De (ver)wording van de jongere Dürer; hij verfilmde die laatste roman, en werkte mee aan een aantal andere films, waarvan de t.v.-produktie over Jotie 't Hooft waarschijnlijk het bekendst is. Voor eind 1981 heeft hij een nieuwe film en een nieuwe roman gepland. Ondertussen heeft hij in Zoeken naar Eileen W. op een indrukwekkende manier epische gestalte gegeven aan zijn epistemologische opvattingen.

Eileen, een Noordiers katholiek meisje, is verliefd op de protestantse jongen Kevin, wordt zwanger, verlooft zich met haar geloofsgenoot Marc om haar reputatie te redden en het kind veiligheid te geven, maar kan de spanning niet aan en vlucht weg met Kevin, die haar bijna onmiddellijk in de steek laat. Van dan af zwerft ze met het kind doelloos in Londen rond.

De auteur kon van deze plot een melodrama, een psychologische roman, een politieke aanklacht gemaakt hebben, maar hij heeft een heel eigen weg gekozen. De plot is slechts een aanleiding om een episch geheel te realiseren dat bestaat uit het vragen stellen over of rekenschap afleggen van waarnemingsmogelijkheden, de relatie tussen realiteit en romanconstructie of tussen chaos en ordening. De roman balanceert steeds tussen het narratief verloop van de epische gebeurtenissen en de manier waarop hij deze gebeurtenissen verzint en combineert; hij verbindt beide niveaus op verrassende manieren, en bereidt de lezer dan ook een drievoudig genoegen.

De Winter ontvouwt drie thema's, die in het begin weinig samenhang lijken te bezitten. Het eerste thema is de poging van Marc om samen met de verteller de waarheid over Eileens verdwijning te weten te komen; het tweede de zelfrealisatie van de verteller; het derde de verhouding Eileen-Kevin. Sommige voor de hand liggende potentiële thema's heeft de auteur niét gebruikt: zo doet hij slechts uitzonderlijk een beroep op de politieke situatie, die nochtans rijke epische mogelijkheden bood.

Het eerste thema verbindt heden en verleden. In het episch nu bestaat er

[p. 702]

een complexe relatie tussen Marc en de verteller. Marc is nog ontredderd, beseft niet (of wil niet beseffen) dat hij het slachtoffer is van een komplot; hij wil Eileen terug en heeft daarvoor het onderzoek van de verteller nodig, maar hij haat deze man om de intieme vragen die hij stelt. Het onderzoek naar de echte gebeurtenissen schept een problematische band met het verleden en brengt een detective-element in het boek.

De verteller is in het begin vooral een aanbrenger van andere thema's: hij wil het verloop van het onderzoek bepalen, maar kan slechts de gebeurtenissen volgen (die machteloosheid is trouwens typisch voor alle personages). Zijn relatie tot Eileen, zijn voorgeschiedenis en zijn innerlijk blijven vooralsnog buiten beschouwing. Voor de lezer verhoogt hij de onzekerheid, omdat zijn aanwezigheid wel als vanzelfsprekend wordt voorgesteld, maar absoluut niet evident is vanuit de gegevens waarover de lezer beschikt; de verteller deelt met mondjesmaat enkele anekdotes mee die telkens iets meer zeggen over de betrokkenheid, maar de lezer moet het vooral van veronderstellingen hebben.

In het begin realiseert de verteller vooral het derde thema: de relatie Kevin-Eileen. Omdat hij de realiteit niet kent (niemand weet waar Eileen precies is, niemand weet alles over de relatie), is zijn realisatie enerzijds pijnlijk precies-psychologisch (om succes te hebben, moet hij zo exact mogelijk zijn), en anderzijds zeer hypothetisch: hij construeert een mogelijkheid zonder werkelijkheidswaarborg. De fictionalis die elk verhaal eigen is, wordt hier voorwaardelijk. Het bindelement van het romanbegin is dan ook onzekerheid: over de relatie verteller-gebeurtenissen, over wat er echt gebeurd is, over het verloop van het onderzoek, over de persoonlijkheid der personages, en vooral over de vraag hoe deze centrifugaliteit nog tot een verantwoorde eenheid kan worden gebracht; vanaf het begin staat de structurele problematiek de lezer duidelijk voor ogen.

In de volgende fase evolueren de thema's naar elkaar toe, en de geheimzinnigheid van het begin wordt door nieuwe problemen vervangen. Het wordt duidelijk hoe Eileen Marc gebruikt heeft, omdat de verteller het te weten komt; hij heeft bronnen die voor Marc gesloten blijven, waardoor weer een grotere afstand tussen beiden ontstaat. De verteller geeft zich meer bloot naar gelang het verhaal vordert: tussen de hypothetische flashbacks over Eileen weeft hij zijn autobiografische terugblikken. De zoektocht naar Eileen betekent voor hem het zoeken naar een zingeving in een te gefragmenteerde werkelijkheid, naar een zich-nuttig-maken in een wereld waarin niets hem nog belangrijk lijkt; hij wordt dus psychologisch aanvaardbaar, vooraleer zijn materiële betrokkenheid bij het gebeuren duidelijk wordt. De manier van formuleren wordt steeds vanzelfsprekender, wat

[p. 703]

vooral in het derde thema blijkt; de verteller overwint steeds meer zijn aarzelingen, en formuleert zijn hypothese zonder nog dikwijls relativerend tussenbeide te komen. Het werk evolueert naar een klassiek rechtlijnig verhaal, met bijzonder precieze beschrijvingen van uiterlijke en innerlijke details. De epische illusie krijgt een dubbel niveau: naast de voor elk werk geldende fictionaliteit bestaat er een grote tegenstelling tussen de vanzelfsprekende formulering en de nog steeds grote onzekerheid over Eileens reële lotgevallen.

Naar het slot toe worden alle vorige onzekerheden structureel verenigd en in een nieuw licht geplaatst. Marcs rol is uitgespeeld: de verteller en Eileen blijven over, terwijl Kevin nadrukkelijk op het voorplan komt. Hij schrijft Eileen brieven, waarin hij de maatschappelijke en religieuze implicaties van hun liefde relativeert, maar daarentegen hun relatie verbindt met het thema van Tristan en Isolde: ‘Het is verbijsterend om te ontdekken hoe wij een verhaal, dat omstreeks het jaar 1210 ontstaan is, in de twintigste eeuw herhaald, nagespeeld hebben!’ (223), en hij verwisselt uiteindelijk beide gevallen. Het betekent, dat de kunst een universeel patroon aanbiedt dat in de realiteit niet (meer) te ontdekken valt, en dat de ene illusie de andere oproept.

Want ook de verteller schept zinvolle kunst uit een zeer problematische werkelijkheid: uiteindelijk blijkt dat hij Eileen slechts tweemaal heeft ontmoet, dat er daarbij niets sensationeels is gebeurd of gezegd, dat hij op die zeer smalle basis wel een onderzoek heeft ingesteld, maar vooral dat hij een epische structuur heeft ontworpen die de realiteit ver overstijgt: ‘ik begreep dat het toeval bestond doordat er tijd bestond; en de tijd kon uitgeschakeld worden door de vorm, de abstracte, gestolde vorm’, (216-217). In zijn antiquariaat weet hij zich omringd door ‘duizenden tijdloze vormen, die niet meer meegesleurd en uiteengerukt konden worden, die niet meer... verloren, verdord, verdwenen, vergaan... Was ik daarom op zoek? Was Eileen de Vorm?’ (217). De ontsluiering van de waarheid wordt als doel opgegeven, de boodschap is dat het onderzoek zijn ontsnapping aan het toeval en zijn schepping van eeuwigheid betekent.

Hoewel de verteller tot het einde de referentiële causaliteit blijft respecteren, betekent zijn laatste vaststelling de aantasting voor de referentialiteit van het verhaal. In het begin leek de aarzelende formulering van de verteller juist een garantie dat hij het ernstig meende met het werkelijkheidsgehalte; nu wordt gezegd, dat het geheel een epische constructie is met het doel de verteller boven de alledaagsheid te verheffen. De traditionele leugen van het vanzelfsprekende ‘realistische’ verhaal wordt dus eigenlijk heel het verhaal door betwist, en uiteindelijk volledig ontmaskerd. De slottheorie van

[p. 704]

de verteller komt wel overeen met standpunten van Leon de Winter, die op 13 juni 1981 in ‘Vrij Nederland’ verklaarde: ‘Literatuur is voor mij de belangrijkste ervaringsbron... Wat mij uitdaagt, is het beginnen met helemaal niets...’. De auteur heeft dus wel zijn artistieke opvattingen via een medium in het boek geformuleerd, wat leidt tot de paradoxale vaststelling dat hij referentieel is in de manier waarop hij de niet-referentiële instelling verwoordt.

Met al deze ingrediënten is Zoeken naar Eileen W. een fascinerend geheel geworden, dat ten volle De Winters dubbele bedoeling vervult die hij in hetzelfde interview formuleert: ‘Met dergelijke vormtechnieken blijf je hameren op een kritische houding van de lezer ten opzichte van het verhaal. Je bevordert er het actief lezen mee. Toch wil ik die lezer tegelijkertijd ook een spannend verhaal aanbieden. Eigenlijk roep ik steeds tegen hem: “Het is een verhaal, maar schaam je niet, om het spannend te vinden, ook al is het geconstrueerd”.’ De lezer wordt inderdaad door het verhaal meegesleept, hij leeft mee met de lotgevallen van de personages, en spreekt morele oordelen uit; hij wordt anderzijds geboeid door de evolutie van de complexe formele problematiek, en ontplooit zo een dubbel belangstellingsniveau. Wie vindt dat het laatste niveau de overtuigingskracht van het eerste opheft, ontkent o.i. het wezen van de epiek; wij menen, dat de complexiteit van elk niveau en vooral de merkwaardig verrassende en geraffineerde manier waarop beide niveaus met elkaar worden verbonden, het boek tot een van de indrukwekkendste Nederlandse romans maakt van de laatste jaren, en we kunnen De Winter, ondanks zijn jeugdige leeftijd, nu reeds een belangrijk auteur noemen.