Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 441]

Kroniek
Hugo Brems / Andere gedichten

Zo noemt Stefaan van den Bremt zijn jongste bundel, verschenen in de sobere, fraaie, maar na lectuur uit elkaar vallende poëziereeks van het Masereel-fonds. Wie dagelijks in onze letteren moet leven, denkt bij zo'n titel onmiddellijk aan de enige tijd geleden geruchtmakende bloemlezing van Sybren Polet, ‘Ander proza’. Dat ‘ander proza’ was daar een verzamelnaam voor zgn. absoluut proza, waarin de autonomie en het scheppen zelf centraal staan, en anderzijds totaalproza, dat middels technieken als collage, pastiche e.d. zo veelzijdig mogelijk naar de buitenliteraire werkelijkheid open wil staan. Dat ‘onzuivere’ proza legt er zich dikwijls op toe taalregisters op elkaar te laten botsen, clichés en slogans te ontmaskeren, allerlei vormen van manipulatie in en door de taal zichtbaar te maken. Auteurs als Lidy van Marissing, J.F. Vogelaar, Daniël Robberechts, soms ook Mark Insingel en Ivo Michiels, zijn er vertegenwoordigers van. De literatuur wil hier uitdrukkelijk een commentaar én een kritiek zijn op andere vormen van taalgebruik, en meteen op een hele waaier van sociale en intermenselijke verhoudingen, voor zover ze ingebed zijn in, of zelfs opgeroepen en in stand gehouden worden door vormen van taalgebruik. In haar uitgangspunten, bedoelingen en technieken vertoont de poëzie van Van den Bremt heel wat overeenkomsten met dit onzuivere totaalproza.

Een lang citaat van de dichter, uit een opstel over ‘Politiek en poëzie. Een poging tot het leggen van verbanden’: ‘Een technische opgave waar het geëngageerde schrijverschap mee gekonfronteerd zal worden, is de ontmaskering van de taalzwendel, zoals hij bedreven wordt in de taal van de macht. (...) Een afdanking wordt een “afvloeiing” en gaat gepaard met een “gouden handdruk”. Neo-koloniale avonturen worden “humanitaire reddingsoperaties”. Als de ondernemers niet meer investeren heet het dat de “kreatieve krachten” van het land “ontmoedigd” zijn. Kortom, het gereorganiseerde taal-materiaal ligt voor het rapen...’ (Kreatief, 12de jrg., nr. 3/4 - okt. 1978, blz. 13). In het vervolg van dit opstel beveelt Van den Bremt onder meer de ironie en de citeerbaarheid van het aforisme aan als geëigende technieken. Hij pleit voor een vervanging van het lyrische ik door een ‘spreker’ en voor het gebruik van een ‘gestische taal’, te verstaan

[p. 442]

als een taal die de directheid van de gesproken taal, de volkstaal, de aansprekende en aanwijzende taal benadert. Dat alles is zonder veel moeite terug te vinden in deze bundel. Een goed voorbeeld van het speels ironisch doorprikken, binnenste buiten keren van taalzwendel, is het gedicht ‘Lock out’:

‘We zijn onmisbaar.

Als jullie willen staken
sluiten wij de zaak.

Jullie hebben ons
broodnodig. Wij
hebben jullie
afgeschreven.

Men moet zijn brood verdienen.
Jullie verdienen het niet meer.

Onze machines willen werken.
Onze werkwilligen zullen ze
stilleggen.’ (18)

Letterlijke en gecodeerd figuurlijke betekenissen heffen elkaar op, parallellen en contrasten, enjambementen en klankovereenkomsten structureren het ogenschijnlijk neutrale, inderdaad ‘opgeraapte’ taalmateriaal tot een parodie op zichzelf. In dergelijke context gaan zelfs de meest banale vaststellingen een dubbele bodem krijgen. In een gedicht over het faillissement van een bedrijf staat volgend schitterend fragment:

‘Ik ben korrekt. Ik was erbij
toen men mijn boeken opende

De hele firma stond op straat.

Ik heb er het hoofd
niet bij verloren.’ (17)

De bundel omvat vier afdelingen, die min of meer thematisch samenhangen, en die in de bundel als geheel zo'n beetje elkaar aanvullen, compen-

[p. 443]

seren, zelfs corrigeren. De eerste afdeling is duidelijk politiek gericht. Zij opent met het gedicht ‘Lyriek en politiek’: een programma dus. Lucebert had het er al over: ‘lyriek is de moeder der politiek’. Bij Van den Bremt wordt het:

‘Goede lyriek deed nooit onder
voor de politiek: beide
vullen een tekort met woorden.’ (6)

Ironie en zelfironie in één klap, en meteen ook het leidmotief van deze afdeling: het tekort ónder de woorden zichtbaar maken. Het spreekt vanzelf dat zoiets allerminst een zaak is van bevlogenheid of van verbijzonderde emoties. Het is een kritische, soms speelse, maar altijd zeer cerebraal geleide arbeid. Hoe vreemd dit ook moge klinken, sommige gedichten van Van den Bremt doen mij aan Achterberg denken: in beide gevallen gaat het erom gebruikte taal opnieuw te activeren door er heel vindingrijke combinaties mee te maken. De emotie (hier verontwaardiging, hoop...) wordt bewust buiten spel gehouden. De dichter wil immers niet zijn eigen emoties verkopen, maar wil een stand van zaken tonen, én tegelijk spreken vanuit een bovenpersoonlijk standpunt. Hij kruipt in verschillende sociale rollen. Hij speelt ons de politicus voor, de bedrijfsleider, de arbeider. Maar door dat te doen binnen het geïsoleerde kader van het gedicht - waar de uitspraken niet direct op praktisch effect gericht zijn - onthullen de personages hun eigen karikatuur. Dat lijkt tenminste de bedoeling. Maar in veel (de meeste) gevallen vindt Van den Bremt het nodig de karikatuur te forceren door er eigen commentaar tussen te schuiven, of door zijn personages woorden in de mond te leggen, die niet uit henzelf en dat waar zij voor staan komen, maar uit de sociale opvattingen van de dichter. Dan wordt het flauw. Wie de sluwe intelligentie van de macht met woorden wil bestrijden, moet even sluw en minstens zo intelligent te werk gaan. En dat gebeurt niet altijd.

De tweede afdeling groepeert wat men natuurgedichten zou kunnen noemen. Of gedichten over wat er nog van de natuur overblijft, of over hoe zelfs natuurbeleving aangetast is door dichterlijke clichés en sociale conditionering.

Maar ook hier komt het zelden genoeg uit de verf, of ligt de verf er te dik op. Ik denk dat de twee bezwaren tegelijk gelden in een gedicht als ‘Het verloren paradijs’:

‘Je kan niet leven van de wind.
Je kan niet leven van de dauw.

[p. 444]

 

Je kan niet leven van de zon.

 

Je kan niet leven van lucht.

 

Je kan niet leven van liefde.

 

 

 

Je zal leven van een loon.’ (29)

De derde afdeling is nogal heterogeen. Er staan wat gedichten over de poëzie zelf in, over de onmacht en de hoop van het dichterschap. Daarnaast over de vervreemding in het leven van iedere dag, over het keurslijf van clichés en conditioneringen waarin wij leven, of denken dat te doen:

‘Schutsengel

Een man in burger groet me.
- Of ik even mee kan komen?
Een burgerman in burger.
Een buurman, mij onbekend.

Hij groet me op de beeldbuis.
Buurt met me mijn leven lang.
Een goed gekleed kantoorklerk
die 's avonds, na gedane dag-
taak, rustig zijn sleutel om-
draait in mijn slot.’ (43)

Het is wellicht geen grote poëzie, en wie thuis is in het werk van Van den Bremt herkent al gauw een van zijn favoriete procédés, nl. het suggereren van analogieën, tussen van elkaar los gedachte voorvallen en toestanden, in casu opgepakt worden door de staatsveiligheid en de gevangene zijn van het t.v.-apparaat. Maar precies de afwezigheid van commentaar, het louter confronteren van situaties, brengt hier toch een kleine schok teweeg. Een schok die onze netjes gecompartimenteerde denkbeelden eventjes herschikt. En daar is het hem juist om te doen. Deze confrontatietechniek bewerkt op het gebied van situaties, wat de botsing van registers veroorzaakt op het niveau van taalgebruik.

De vierde afdeling bevat maar enkele gedichten, van uiteenlopende aard. ‘De aanroeping van Tijl Uilenspiegel’ (55) is een op enkele verzen na mislukte poging tot verhevigde retoriek. Dan volgt wat m.i. het meest geslaagde gedicht uit de bundel is, nl. ‘Wat wij genieten noemen’ (56). Het hele gedicht is de uitwerking van het inzicht dat zelfs het genieten maat-

[p. 445]

schappelijk gebonden is, en van de vondst dat die aliënatie is neergeslagen in de dubbelzinnigheden van het taaleigen:

‘Wij genieten kleine voordelen
Nooit het grote voorrecht
Wij genieten afgedwongen gunsten
Niet de eer
Wij genieten van het weertje
Niet van deze wereld
(...)
Wij genieten (soms, kort, hevig) van mekaar
Zij altijd van ons

Voor ons de grovere geneugten
Wij zijn niet vatbaar voor de hogere genietingen
Onteigen de onteigenaars
Want

Wij zijn het verrukkelijk gedicht
Wij de heerlijke muziek
Wij zijn de sigaar

waar zij van genieten.’ (56)

Deze gedichten staan of vallen met het raffinement waarmee de dichter zijn medium (en vooral het medium van de anderen) bespeelt. Wie het helemaal van zijn retorische knepen moet hebben, moet ook onafgebroken blijven knijpen. Anders wordt hij geknepen. Ik denk dat Van den Bremt nog te veel geknepen wordt. Zijn tegenstander rust nooit.