Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 426]

Kroniek
André Demedts / Noordnederlandse verhalen

Doeschka Meijsing, Tijger! tijger! Querido, Amsterdam, 1980. 111 blz.
K. Schippers, Eerste indrukken. Querido, Amsterdam, 1979. 163 blz.
Agnes de Haas, Laten wij het onder ons houden. Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage/Rotterdam, 1979. 304 blz.

Sinds enige tijd vraag ik mij onder het lezen van verhalenbundels en romans steeds vaker af of het zin heeft er veel woorden aan te besteden. De meeste van die werken hebben toch geen betekenis. Zij worden niet uit een soort van nooddwang geschreven, om zich te bevrijden van herinneringen, voorgevoelens, waanbeelden of obsessies die ons geestelijk evenwicht verstoren, maar uit berekening of een niet-getalenteerde geldingsdrang, die beter tot een normaler prestatie aanleiding zou geven. Schrijven om er zijn naam onder te zetten heeft geen zin als het niets moois, niets verhelderends voegt bij de scheepsladingen drukwerk die in een ononderbroken stroom van de pers rollen. Wij zijn bezig de echte literatuur onder een stortebrij van onnozelheden te begraven.

Agnes de Haas zegt in Laten wij het onder ons houden: ‘In Nederland wordt er niet gehuild. Basta.’ (206) ‘Tranen en gevoelens zweer je af, zo gauw je aan een universiteit studeert en een graad behaalt, vooral in een B-vak. Dat is iets voor vrouwen, kinderen en dieren.’ Het komt ons evenwel voor, als wij aan Doeschka Meijsing denken, dat de vrouwen er niet beter aan toe zijn dan de mannen. Zij weten net evenveel of liever even weinig te vertellen. Haar roman Tijger, tijger! begint alvast met de vaststelling: ‘'s Avonds lag ik met de professor in bad.’ Om die situatie duidelijk te maken, moet de goedwillige lezer weten dat het om een vrouwelijke professor gaat.

Wie zou hopen en verwachten na zo'n aanvang iets te vernemen dat naast of na Anna Blaman nog te lezen waard is, komt bedrogen uit. ‘De hoofdpersoon uit het verhaal heeft een tijdelijk baantje aangenomen bij een oude dame, die de laatst overgeblevene is uit een familie van glasfabrikanten,’ staat op de omslag te lezen. Zij heeft dat gretig aanvaard, om des wille van de afwisseling. Want zelfs de liefde, ondanks haar vele verschijningsvormen, schijnt een vervelende aangelegenheid te worden. ‘Leegte, overal leegte.’

De jonge geleerde uit de roman zal de geschiedenis van een glasfabriek,

[p. 427]

familie-eigendom van haar opdrachtgeefster, schrijven, maar kan die taak niet tot een behoorlijk einde brengen. Een oude muggenzifter van een knecht loopt haar in de weg, de materie mist al wat kon boeien en zelfs een verblijf in Venetië met de ontmoeting van een man, die wel interessant lijkt, zal haar niet langer binden. Zij beseft dat haar geschiedenisonderzoek overbodig is, iets waar de lezer van de eerste bladzijden af van overtuigd was, en zal naar Berlijn terugreizen, om daar te eindigen zoals het relaas begon, met dezelfde professor in bad.

Ongeveer halfweg bekent de schrijfster: ‘Niets beklemde mij zo zeer als wanneer anderen mijn leugens geloofden.’ (59) Waarom zouden wij suggereren dat die Tijger, tijger-geschiedenis van a tot zet gelogen is? Ook de grote literatuur maakt zich aan een vervorming van de objectieve werkelijkheid schuldig. Het erge bij Doeschka Meijsing is echter dat haar verbeeldingsfabeltje ons niets zegt. Haar proza mag keurig gesteld zijn, het lééft niet en dat is het enige waar het in de kunst op aankomt.

Veel te veel Nederlands werk mist waarheid en natuurlijkheid. Bij gebrek aan levenservaring en bekommernis om echte levensproblemen wordt zo breedvoerig en stijlvaardig mogelijk met de taal geëxperimenteerd. In Eerste indrukken van K. Schippers ‘vertelt een driejarig meisje haar memoires.’ Om ons niet gelaten, want wij zouden er iets uit kunnen leren. Het komt meer voor dat er in biografieën van genieën en grote heiligen verhaald wordt, dat zij vóór hun derde levensjaar hun omgeving door hun kennis en verstand tot bewondering verplichtten. Maar als min of meer normale mens opgegroeid, heb ik de indruk bitter weinig uit mijn kindertijd onthouden te hebben. Enkele gebeurtenissen, een bepaalde sfeer, een mens, een geluksdag of bedroevende ontgoocheling. Niet voldoende en zeker niet belangrijk genoeg om daar meer dan honderdvijftig bladzijden proza aan te wijden.

Wat staat er dan in Schippers' boek? Zijn meisje vindt het vreemd dat de volwassenen elkaar met ‘je’ aanspreken en niet met ‘zij’, zoals het gebeurt als zij het over ‘haar’ hebben. ‘“Wanneer groeit de schedel van een kind dicht?” vroeg de man met het rode haar, terwijl hij naar mij opkeek.’ Op dezelfde bladzijde staan twee vrouwen te praten ‘niet ver van mijn bed’. Zij hebben het over een man ‘die in zijn jeugd kinderverlamming had gekregen en met een scheve nek en een krom gegroeid bekken door het leven moest.’ (22) Niettemin was hij getrouwd geraakt en na een paar jaren kreeg zijn vrouw een kind. Een van de klapeksters wist dat de jonge moeder na de geboorte gevraagd had: ‘Heeft het alles?’

Voor ons wonderkind kon spreken, had het reeds door dat het gedrag van

[p. 428]

de bezoekers, dus van de mensen waarop het moest lijken, ‘altijd uitputtend en zelden gunstig besproken werd.’ Zij kwamen te laat of te vroeg, dronken te veel of te weinig, waren onnozel of sluw. ‘Hoe kon ik mij aan die toekomstige kritiek onttrekken. Of beter nog: hoe kon ik voorkomen dat ik ooit ergens in voorkwam.’ (26) Het kind beschikt over telepathische gaven: ‘Als er voor de blinden moest worden gecollecteerd, liep zij (een grootmoeder) met bus en vaandel voorop.’ (44) Het drukt zijn levenswijsheid in aforismen uit: ‘De jeugd bepaalt het leven’ (61); het maakt vergelijkingen tussen onbekendheden: ‘Ik had nog nooit een film gezien; toch was het of het gezelschap een vertraagde film imiteerde, zo zichtbaar werd hun draf over te veel seconden uitgesmeerd’ (71) en bijna onvermijdelijk stelt het in verband met een ander kind de alles omvattende vraag: ‘Was het een jongen of een meisje?’

Dat een auteur zich zo iets inbeeldt, om het als belevenis van een driejarige peuter te doen aanvaarden, is mislukte humor of een teken van intellectuele levensvervreemding. Is dat onze straf voor het onstelpbare gedaas in de ruimte, de babbelpest, die alle verhoudingen vervalst? Intussen maken wij zoals in de zestiende eeuw, naar de mening van sommige cultuurhistorici, een keerpunt in de geschiedenis door. Wij spelen met woorden, stellen de zinledigheid van onze oppervlakkigheden als een rijkdom aan scherpzinnigheden ten toon en willen niet weten waar het op aankomt: waarheid en geluk.

Wie dat wél beseft is Agnes de Haas in Laten wij het onder ons houden. Maar in weerwil van de titel die zij haar roman meegegeven heeft, reageert zij zo onbeheerst en tomeloos op wat het leven haar aanbracht, dat het boek ondanks zijn schitterende kwaliteiten de helft te lang uitvalt. Het is autobiografisch en bezit van de eerste tot de laatste, dat is de driehonderd-vierde bladzijde, het aangrijpende accent dat ons ook bij haar Vlaamse collega's Loeki Zvonik en Mireille Cottenjé getroffen heeft.

Naar De Haas verhaalt is zij het laatst geboren kind uit een burgerlijk Rooms gezin. Haar ouders leefden eerder naast dan met elkaar. ‘Een keer samen thuis blijven hadden ze in die elf jaar nooit gekund, niet gewild ook trouwens.’ (10) Niet-bestaan zou haar al zo lief geweest zijn. ‘Waarom ben ik toen mijn moeder achtenveertig was niet geaborteerd?’ (19) Er spreekt weinig liefde voor haar moeder uit een typering als ‘Moeder zag eruit als een zak dode honden.’ (132) Onverdeelde genegenheid gaat naar haar vader: ‘De armoede en het goede vertrouwen van haar van alle zakelijkheid gespeende vader hadden haar al vroeg een aarzelend optreden gegeven.’ (9) Later zal zij een prachtig portret van hem tekenen (135-137)

[p. 429]

en meteen de mooiste passage schrijven van haar verhaal.

De ongelukkige inzet die zij thuis als jongste kind doormaakt wordt tijdens haar studiejaren in een kloosterschool nog verzwaard. Zij gelooft dat de ‘christenfabel’ die haar opgedrongen wordt, oorzaak is van haar gespleten persoonlijkheid, zodat zij ‘nooit een spontaan en blij kind is geweest. Ik was een brave door het katholicisme dom gehouden truttebol.’ (86) Uit reactie, uit drang naar zelfbehoud, heeft zij zich tegendraads opgesteld en in een felle afweerhouding gescholden en gevlokt, grove en godslasterlijke taal uitgeslagen, zoals men zonder op te schrikken aan de havenkant kan beluisteren, maar niet van een fijngevoelige, rechtgeaarde en gemanierde vrouw verwacht.

De verklaring ligt voor de hand. Zij is er niet verantwoordelijk voor. De mens is ‘slaaf van zijn omstandigheden, de gevangene van dit leven’ (121) en ‘te weten dat liefde tot niets voert, is verschrikkelijk.’ (302) Toch moet er verder geleefd en gestreefd, een schamel beetje geluk, zij het geluk in een voorbijgaande vergetelheid gezocht en gevonden worden. ‘Uit een manshoge verveling ben ik tenslotte gaan schrijven.’ Schrijver en persoon vallen in haar boek samen, maar zij herinnert zich niet of sommige gebeurtenissen en uitspattingen waar geweest zijn of slechts gedroomd werden. ‘Leugens zijn veel interessanter dan de waarheid’ (296) en ‘zij geeft bijna nooit iets toe aan iets wat haar hart haar ingeeft, leeft te verstandig om gelukkig te zijn.’ (70)

De tegenspraak is schijn. Waarheid is dat schrijven voor haar geen geneesmiddel, geen therapeutische handeling uitmaakt. Zij kan niet schrijven zonder te denken, te herdenken, tot het doorkerven van de laatste zekerheid te gaan. Wat het oplevert is de verveling en levenswalg van Sartre. Bij De Haas: ‘Wat is een mens zonder verveling, zonder buien en zonder wanhoop? Leven is verveling, is wanhoop.’ (208) Zij bekent dat zij niet goed raad weet met pathos en wordt door haar pathetiek meegesleept. Volgens haar is een oeverloos gevoel de stuwing die tot creativiteit voert. Omdat Simone de Beauvoir zo beheerst overkomt, veronderstelt ze bij haar geen groot scheppend vermogen.

Een tweede verweer tegen wanhoop en lusteloosheid is voor Agnes de Haas een bandeloze seksualiteit. Maar op dat gebied kan er niets nieuws, niet nog iets anders meer bedacht worden. Meer dan een eeuw geleden al heeft Baudelaire het getuigd en wat er in de jongste decennia daaromtrent in de Nederlandse literatuur geschreven werd klinkt alleen wat grover dan wat er vroeger reeds in de Angelsaksische en Franse te lezen stond. Het ongeluk wil dat de schrijfster De Haas gelooft het belangrijker te doen schijnen door er meer nadruk op te leggen - in hoofdzaak door er langer dan lang

[p. 430]

over uit te weiden. Haar roman zou er alles bij winnen, was hij de helft korter en terzelfder tijd iets minder eng op eigen lot en leed geconcentreerd.

Op een bepaald ogenblik zegt zij iets dat mij geraakt heeft: ‘Altijd heeft de vergroeidheid met de natuur, met het landschap mij in de Vlaming zo aangetrokken.’ (166) Mogelijk ligt daar een uitweg voor haar egocentrisme: de overstijging van onszelf door verruiming van de horizont en meer openheid op het onpeilbare mysterie van onze existentie in samenhang met het hele bestaan. Het ontbreekt haar in geen geval aan talent, evenmin aan kritisch vermogen, maar dat laatste is zo beperkt in zijn eenzijdigheid.