Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 221]

Kroniek
Koen Vermeiren / Omtrent thema's en verteltechnieken in het werk van W.F. Hermans

Van Frans A. Janssen, die reeds eerder verdienstelijk werk leverde i.v.m. Willem Frederik Hermans (zo b.v. een Bibliografie van de verspreide publicaties van Willem Frederik Hermans, 1972, samen met Rob Delvigne, of Scheppend Nihilisme, 1979, gebundelde interviews), verschenen nu in de reeks Leven & Letteren een aantal reeds vroeger in tijdschriften gepubliceerde opstellen (1971-1977) i.v.m. Hermans, getiteld: Bedriegers en Bedrogenen (De Bezige Bij, 1980).

De aangeboden artikels pretenderen niet een eenheid te vormen, maar zijn elk apart een zelfstandig geheel (zie Verantwoording p. 8). Toch is de keuze op een dergelijke wijze gebeurd dat zowel het creatieve proza, de poëzie, het toneel als de theoretische geschriften van Hermans aan de beurt komen. En dit hoofdzakelijk met de bedoeling de algemene lijn in het werk en de levensopvatting van de auteur naar voren te brengen.

Zo doet Frans A. Janssen in zijn eerste opstel ‘Hermans in 1945’, dat overigens heel in het kort een aantal interessante biografische elementen betreffende de schrijver bevat, een poging om het irrationalisme en de talrijke surrealistische aspecten in Hermans' oeuvre in overeenstemming te brengen met zijn belangstelling voor de exacte wetenschap, het positivisme en de analytische filosofie. Janssen verklaart deze paradox vanuit het feit dat:

‘de mens in zijn chaotische wereld twee wegen heeft om ordenend op te treden. Met de middelen van de wetenschap, en dat betekent dan de controleerbare en betrouwbare gegevens van de logica en van de natuurwetenschappen, bestrijkt hij slechts een deel van zijn wereld. Over alles wat daarbuiten ligt, dus over zijn filosofie, ethiek, psychologie etc. valt rationeel niets te zeggen. Daar kunnen alleen met irrationele middelen verbanden worden “aangetoond” en dieper liggende onbewuste “waarheden” worden blootgelegd. En dat is wat de schrijver doet.’ (p. 16)

In ‘Het gelijk van Pyrrhon’ tracht Janssen aan de hand van een analyse van De tranen der acacia's enkele algemene en weerkerende thema's in het werk van Hermans aan te duiden. Aan de basis ligt de filosofische opvatting dat het onmogelijk is de werkelijkheid op een objectieve manier te

[p. 222]

kennen of te achterhalen en dat reconstructie van het verleden enkel en alleen een vervormd (zelfs misvormd) beeld kan opleveren (p. 27).

Centraal staat de chaos waarin verwarring, moedwil en misverstand een zinvolle, intermenselijke communicatie verhinderen, met als gevolg ‘de onkenbaarheid van de anderen, de wereld en zichzelf’ (p. 30). Dit thema herkent Janssen ook in de verteltechnische methode die in het betreffende boek wordt gehanteerd. Interessant is dan ook de vergelijking die hij maakt tussen dat wat Arthur meent te weten en datgene waarvan de lezer via de verteller, die als explicator optreedt (p. 18), op de hoogte is (zie p. 20 e.v.). Hiermee wordt ook nogmaals de functionele samenhang (in dit geval tussen thema en narratieve techniek) die Hermans nastreeft in zijn werk, op een erg relevante manier aangetoond.

Het gevolg van deze dubbele informatieverstrekking is dat personages en lezer zich op een verschillend niveau bevinden, waardoor deze laatste de kans wordt geboden inzicht te krijgen in de situatie en daarmee in het thema van het verhaal (p. 26-27).

Tevens ziet Janssen een duidelijke overeenkomst tussen De tranen en De donkere kamer van Damokles, wat betreft de thematiek (eerstgenoemde roman noemt hij een voorstudie voor de volgende, p. 35), maar constateert hij een verschil in verteltechniek. Terwijl in de eerste tekst de lezer een breder informatieveld bestrijkt dan de personages, valt het blikveld van lezer en hoofdpersonage in de tweede tekst echter samen, waardoor er een vorm van identificatie ontstaat tussen romanfiguur, recipiënt én thematiek (p. 34-35).

Het gebrek aan objectieve realiteitskennis treedt opnieuw als thema naar voren in een verhaal als De blinde fotograaf, waaraan Janssen een symbolische interpretatie geeft. De ouders van de fotograaf houden hem blind voor de werkelijkheid door hem hun wereldbeeld op te dringen. Wat hij nastreeft is echter een zelfstandig inzicht dat tegelijkertijd een zelfbevestiging moet betekenen (p. 49). Janssen ziet in Guibal, de fotograaf, een typisch Hermans-personage:

‘een uitgestotene, wiens superioriteit door de anderen niet erkend wordt en die dan ook mislukt, een “wonderkind” dat een “total loss” wordt.’ (p. 51)

Aangezien Guibal niet slaagt in zijn ideaal gaat hij symbolische waarden toekennen aan feitelijke toestanden, waardoor er echter een vorm van magische werkelijkheidsbezwering ontstaat (p. 51). Ook de problematiek van een hoogst gebrekkige, haast onmogelijke communicatie treedt in dit verhaal weer naar voren (p. 51). Janssen plaatst beide gegevens (onmogelijkheid tot objectieve kennis en zinvol intermenselijk contact) in het

[p. 223]

grotere verband van de verhalenbundel: Een Landingspoging op New Foundland, en van Hermans' wereldbeeld zoals dit tot uiting komt in zijn totale oeuvre (p. 50-54).

‘Varianten in orde en chaos’ is een verslag van een bibliografisch-filologisch onderzoek i.v.m. de al dan niet ‘herziene’ drukken van De Donkere Kamer van Damokles; een boeiend artikel, waarin naast de aanloop tot het conflict dat tussen Hermans en Van Oorschot ontstond in de jaren '60 (iets wat op een heel relevante wijze wordt uiteengezet) ook een aantal wetenswaardigheden omtrent typografische indelingen en praktische problemen bij herdrukken (zoals het wijzigen van drukfouten) zijn verwerkt. Ook wijst Janssen weer op het uitzonderlijke (thematische!) belang van de polyinterpretabiliteit van het boek, waardoor een eenduidige werkelijkheidsvisie niet tot stand kan worden gebracht (p. 64-65).

‘Welk spoor men in de roman ook volgt, men komt steeds uit bij mogelijkheden, nooit bij zekerheden (...) De roman is een ordening die de chaos toont.’ (p. 77).

Een andere variante op hetzelfde thema is het toneelstuk King Kong, dat gebaseerd werd op het onderzoek van de Parlementaire Enquêtecommissie aangaande het eventuele verraad van de Nederlander Christiaan Lindemans (King Kong), die ervan verdacht werd de geallieerde plannen voor de (mislukte) luchtlanding bij Arnhem (1944) te hebben verraden aan de Duitsers. Het stuk werd in Nederland geweigerd om politieke redenen (Herman toonde immers aan dat het ingestelde onderzoek, dat King Kong vrijpleitte, vol tegenstrijdigheden zat). De historische waarheid kan echter niet meer gereconstrueerd worden (p. 84) en daarom stelt men zich noodgedwongen met een schijnwaarheid tevreden (p. 87). Centraal staat dus opnieuw de vraag naar feitelijke kennis omtrent de realiteit en de geschiedenis, waarbij Hermans tot de conclusie komt dat het grotendeels om mythische waarheden en vervalsende generaliseringen gaat (p. 88). Janssen wijst op de (thematische) analogie die bestaat tussen King Kong en een werk als De Donkere Kamer van Damokles, dat eveneens op een historische spionagezaak was gebaseerd (nl. het geval Van der Waals, p. 89). De problematiek die optreedt bij de relatie tussen taal en denken en de vraag naar de bruikbaarheid van de taal in het algemeen, behandelt Janssen aan de hand van een bespreking van Het Evangelie van O. Dapper Dapper dat als vervolg op De God Denkbaar Denkbaar De God verscheen. Hier heeft Janssen echter vooral aandacht voor de afwijkende verteltechnieken en haast geen voor filosofische achtergrond en met name de Wittgensteiniaanse taalopvatting die aan de grondslag van beide werken ligt. Hij wijst vooral op de grappen die d.m.v. onverwachte associaties en pas-

[p. 224]

tiches tot stand komen (p. 94, 97, 98, 99), maar gaat hierdoor mijns inziens wel wat voorbij aan de daarachter liggende thematiek, die hij als het ware enkel zijdelings (en totaal onuitgewerkt) vermeldt, nl.:

‘de onmogelijkheid voor de mens om, buiten de exacte wetenschappen, iets van zichzelf en van zijn wereld te weten te komen; hij leeft in wanen en in waansystemen en houdt deze voor de waarheid.’ (p. 94)

Wanneer Hermans in een vraaggesprek met Fons Elders beweert dat hij De God Denkbaar nooit had kunnen schrijven zonder de Tractatus van Wittgenstein te hebben gelezen (iets wat Janssen natuurlijk moet weten, aangezien dit interview door hem werd opgenomen in Scheppend Nihilisme, p. 150) dan is het duidelijk dat een belangrijke sleutel tot dit werk en het vervolg ervan (Het Evangelie) niet werd gebruikt in de betreffende recensie.

In een bespreking van Periander, een televisiespel dat Hermans in opdracht schreef, wijst Janssen, heel terecht, op de houding van de auteur tegenover ideologieën, waarin deze hoofdzakelijk een streven naar macht onderkent (p. 107). De menselijke vrijheid is dan ook een illusie en elk motief dat hiervoor wordt ingeroepen moet gewantrouwd worden. Hiermee spreekt Hermans dan ook meteen zijn twijfel uit aan de aangeboren goedheid van de mens en zijn neiging tot het sluiten van een ‘contrat social’ (cf. Rousseau).

Janssen besluit deze reeks opstellen met een kritische recensie i.v.m. de dissertatie van M. Dupuis: Eenheid en Versplintering van het Ik. Hij verwijt de auteur vooral een Freudiaans hineininterpreteren en wijst verder ook op een aantal door hem ontdekte onnauwkeurigheden in Dupuis' poging De Donkere Kamer als een projectie van een paranoïde verteller te ontleden (p. 111).

Bedriegers en Bedrogenen bundelt een aantal interessante en lezenswaardige opstellen die, voor hen die met Hermans niet zo goed vertrouwd zijn, een erg goed beeld van deze auteur en zijn opvattingen weergeven, maar die ook voor meer gespecialiseerde lezers een coherente analyse bieden met betrekking tot thema's en romantechnische procédés. Een fundamentele kritiek betreft de oppervlakkigheid waarmee de taaltheoretische problematiek, die in het oeuvre van deze schrijver toch een belangrijke plaats inneemt, behandeld wordt; iets wat echter geen bezwaar mag zijn om de kwaliteit van deze samengestelde artikels nogmaals te onderstrepen.