Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 143]

Kroniek
Jaak de Maere / Een boeiende generatieroman van Ivan Wolffers

Dat er door Nederlandse prozaschrijvers flink wat wordt afgeruzied, is voor de geïnteresseerde lezer geen nieuws meer. Die ruzies schijnen de verkoop te stimuleren, maar ze brengen auteurs op de voorgrond die wel hun slecht karakter hebben getoond, maar niet hun schrijftalent; sommige echte talenten worden daarentegen nauwelijks opgemerkt. Zo heeft de pers weinig gereageerd op De laatste handelsreiziger, het literair debuut van Ivan Wolffers; het is nochtans uitstekend werk (Uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 1980).

Wolffers had tot nu toe enkele boeken en vele artikels over medische onderwerpen gepubliceerd; nu biedt hij de lezer een generatieroman aan. Van de drie generaties is het ik-personage Karel de beperkte en beperkende spil; de lezer wordt ook met de gedragingen van de twee anderen geconfronteerd, maar omdat het persoonlijke standpunt consequent wordt toegepast, blijven hun motieven duister, en is een oordeel precair. De andere personages staan volledig in functie van de drie hoofdpersonen; zo wordt Karels moeder als een vervelende, zich eindeloos herhalende lastpost gedoodverfd, terwijl ook zijn vrouw een clichéfiguur is. De lezer krijgt trouwens de indruk dat ze bewust zo beperkt mogelijk worden gehouden.

Het boek is in grote lijnen chronolgisch opgebouwd en bevat twee delen. In de eerste 145 pagina's staat de opgroeiende Karel (door vader steeds Karl genoemd: het beklemtoont hun speciale band!) tegenover een wereld die door die vader, een handelsreiziger, gedomineerd wordt. Het beroep speelt een grote rol. De uithuizigheid, de mensenkennis, de vlotheid en handigheid, de maatschappelijke tussenpositie bouwen allemaal mee aan de specifieke relatie, en leiden tot een originele situering van een veel beoefend genre: generatieromans zijn er meer dan genoeg in de Nederlandse letterkunde, maar de handelsreiziger komt als hoofdfiguur weinig voor. In het begin ontwikkelt de zoon zich enerzijds mét de vader in een soort verbond dat de andere huisgenoten uitsluit, en anderzijds tegen hem wegens zijn jeugdige drang naar onafhankelijkheid en zelfbevestiging. De zoon wordt geïntrigeerd door de vaderfiguur; de vader is niet autoritair, maar wekt fascinatie en agressie op door de vanzelfsprekende manier waar-

[p. 144]

op hij alles beheerst. De relatie komt tot episch leven in een aantal kostelijke anekdotes. De ik-persoon kijkt terug vanuit een latere situatie; zo krijgt het verhaal wel een exemplarisch en synthetisch karakter, maar het is een verdienste dat het kind desondanks als kind gerealiseerd wordt: het heeft zijn eigen leefwereld, reageert volgens eigen interesse en normen, botst dan ook voortdurend met het hem opgedrongen familiaal, maatschappelijk en religieus kader, en dringt zijn eigen anekdotische volgorde op.

Later beleeft de lezer het fysieke verval van de vader. Het verhaal wordt geconcentreerder: de zoon wordt volwassen, zoekt zijn eigen weg, en is agressief omdat hij die niet vindt. Hij kan niet tot een harmonische relatie met z'n vader komen, omdat hij niet met zichzelf in het reine is. Ten slotte komt het tot een wat geforceerde ontmoeting, waarin veel maar niet alles wordt opgehelderd; het gesprek verloopt hartelijk, maar de zoon blijft geremd en de vader is iets te ver afgetakeld. Het moment komt dus te vroeg; maar het boek bereikt een grote hoogte in de beklemmende beschrijving van fysiek verval en in de suggestie van sterke emoties die nog net niet aan de oppervlakte komen. Wolffers realiseert hier een veertigtal bladzijden die gelijkaardige passages van de veel bekendere Maarten 't Hart overtreffen, en die kunnen wedijveren met het beste wat met die thematiek in het Nederlands is bereikt door R.J. Peskens (Twee vorstinnen en een vorst) en Wolkers in verschillende boeken (Wolkers wordt trouwens als idool van Karel ten tonele gevoerd).

Nauwelijks 4 pagina's lang is het tweede deel, maar het is de sleutel van heel het boek. Karel is nu zelf vader geworden. Hij had zich hooghartig voorgenomen het allemaal anders en beter te doen; maar in het verhevigd bewustzijn dat met de dood van z'n vader gepaard gaat, realiseert hij zich dat er geen vernieuwing, maar cyclische terugkeer is. Het persoonlijk standpunt, dat in het eerste deel tot een grote beperking leidde, heeft nu een belangrijk voordeel: in deze late fase komt de vader in de zoon terug, terwijl de naïeve directheid van het kind wordt overstegen door het inzicht van de vader. De oudere heeft zijn les geleerd, de jongere maakt vol enthousiasme de oude fouten, de lezer wordt volledig verrast door de coup de théâtre; juist omdat dezelfde gebeurtenissen worden waargenomen door hetzelfde personage in twee tegengestelde periodes van zijn leven, wordt alles verrassend nieuw.

Het boek realiseert het cyclische overtuigend in een schat van details, die tot een nieuwe tegenstelling leiden. Karel stelt met tegenzin de cyclus vast, wil zich ertegen verzetten, maar zijn vader deed net hetzelfde: de held voltrekt door zijn opstandige daad het lot dat hij juist wilde tarten, de lezer ziet hoe tientallen kleine toetsen uit het eerste deel verrassend terugkomen.

[p. 145]

De verteller moet vaststellen: ‘In mij is alles aanwezig: vader en zoon’ (162).

Heeft Ivan Wolffers zich in dit werk volledig gegeven, of mogen we nog ander proza van hem verwachten? Het boek leidt tot de indruk, dat de behandelde thematiek vrijwel is uitgeput. We moeten dan ook afwachten of de auteur zich tot andere thema's aangetrokken voelt. Met dit eerste werk heeft hij alvast bewezen dat hij zijn literair mannetje kan staan.