Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 55]

Kroniek
André Demedts / Noordnederlands proza

Andreas Burnier, De zwembadmentaliteit, Querido, Amsterdam 1979. 180 blz.

De zwembadmentaliteit van Andreas Burnier (de mannelijke voornaam slaat hier op een vrouw terug) bevat een bundeling van negen cultuurfilosofische opstellen. De schrijfster stelt daarin niet alleen onze hedendaagse manier van denken en leven aan de kaak, wat het gemakkelijkst uitkomt als over dat onderwerp gesproken wordt, maar duidt ook, en dat blijkt veel moeilijker om er iets zinnigs over te zeggen, de remedies aan die volgens haar onze cultuur gezond zullen maken. Die is naar de schrijfster gelooft in de ‘zwembadmentaliteit’ vastgelopen. Daardoor verstaat zij een hol geschreeuw uit duizend kelen, dat ‘massificerend en dus bewustzijnsverlagend werkt’.

Als grondoorzaak van alles wat verkeerd loopt, wijst zij het ‘masculinisme’ aan, het mannelijke denkpatroon dat sinds eeuwen onze westerse beschaving beheerst en tot een zielloos rationalisme, met de daaruit voortspruitende algemene vervlakking geleid heeft. Het was en blijft gericht op een beredeneerde doelmatigheid, op winst en materiële vooruitgang, waarvan in alle kortzichtigheid het scheppen en in stand houden van een aards paradijs werd verwacht.

Die mannelijke levensopvatting heeft ook door techniek en specialisatie een vroeger nooit bestaande welvaart geschonken. Maar al die tijd werd in toenemende mate het gevoel, het vrouwelijk aandeel in ons mens-zijn onderdrukt. Dat heeft zich gewroken. Het almachtige masculinisme liep op onwetendheid over de essentiële problemen van onze existentie, vervreemding van ons diepste zelf, van onze medemensen en de natuur, op onverschilligheid en een boosaardige vernielingszucht uit. Volgens Burniet biedt onze moderne kunst een treffend voorbeeld van die ondergangsverschijnselen. In plaats van een bevrijding uit de negatieve cultuursfeer waarin wij terecht zijn gekomen, levert zij, ‘zoals de moderne muziek die een gruwel is’, nog een bijkomende beproeving op. (9)

Vandaar dat er ‘in strikt cultureel opzicht een behoefte aan een filosofische tegencultuur is’, een terugkeer naar de natuur, de concreetheid en vaste werkelijkheid als grondslag van alle cultuur (30). De wetenschappelijke waarheden zijn en blijven tijdsgebonden. Hun levensduur wordt steeds kor-

[p. 56]

ter en zij produceren wat zij zeggen te bestrijden: de chaos (45). ‘Wat ontbreekt in onze (huidige) cultuur zijn... the matters of the heart’ (48). De schrijfster pleit daarom niet voor de vervanging van de mannelijke leiding over de cultuurontwikkeling door een vrouwelijke tegenkracht en evenmin voor een radicale afbouw van de technische beschaving.

‘Als je fabrieken zou sluiten,’ waarschuwt zij, ‘zouden er andere komen, als je op dezelfde manier in het systeemdenken volhardt.’ (43) Zij stelt dat er uit de banaliteit van het onpersoonlijke denken slechts door een welbegrepen feminisme een uitweg mogelijk is. Zonder de betekenisverklaring die zij aan de term feminisme toekent, klinkt het woord misleidend. Het heeft weinig te maken met de inhoud die er nu bij gedacht wordt en de schrijfster stelt zelfs dat feminisme in zijn best bekende vorm, als strijdmiddel tegen de mannenmaatschappij opgevat, de afstomping van de cultuur nog zou verergeren.

De intellectuele verschrompeling, de verdorring van de moderne cultuur, is volgens haar mening reeds begonnen toen de ontledende geest van Aristoteles, speurend naar de oorzaken en gevolgen van de verschijnselen, het op Plato's mythische wereldbeschouwing gehaald heeft. Zij pleit voor een neoplatonisme, voor een harmonisch samengaan van vrouwelijkheid en masculinisme, zoals zij het in Goethes werk waarneemt, om tot een herbronning en wederopleving van de cultuur te komen. Zij beschouwt beide elementen als parallelle en gelijkwaardige eigenschappen, die in man én vrouw aanwezig zijn. Om die feitelijkheid ook uit haar taalgebruik te doen blijken, zal zij b.v. van het zelfstandig naamwoord ‘mens’ een zij-woord maken.

In Burniers toekomstperspectief moet de erkenning van ons man-en-vrouw-zijn in dezelfde persoon door een betere kennis van de natuur en veel goede wil bereikt worden. In geen geval onder de dwang van een autoritair ingrijpen van bovenuit. In dit verband kant zij zich op talrijke plaatsen in haar betoog tegen het fascisme. Zij sluit daardoor bij een modeverschijnsel aan, dat dikwijls verwarrend werkt. Het fascisme is toch een historisch gegeven, een Italiaanse politieke doctrine, die zeker niet de uitbreiding gekend heeft en evenmin bezit, die eraan toegekend wordt. Wij zouden een andere en juister naam moeten vinden om de dictatoriale opvattingen en politieke systemen te noemen die sinds de Tweede Wereldoorlog, of zij nu rechts of links moeten heten, grote delen van de wereldbevolking onder hun gezag houden en ook het democratische Westen sterk beïnvloeden.

‘De confrontatie met het kwaad (de beknotting van de persoonlijke vrijheid) is het grote, het meest essentiële probleem van deze tijd.’ (104) Dat het

[p. 57]

bestreden wordt, niet het minst in Nederland, weten wij allemaal. ‘De Nederlanders zijn een volk dat graag en veel mag protesteren.’ (164) Het houdt ergens verband met een principiële voorkeur voor een rechtlijnigheid, die ieder pragmatisme verafschuwt. In de grond een uiting van een rationalistische wereldbeschouwing. Burnier zegt dat niet, maar denkt er wellicht aan waar zij erop wijst dat ‘wij altijd een groot aantal talenten en vermogens moeten opgeven’ (152), om een ‘vrij, improviserend spreken van mens tot mens’ mogelijk te maken.

Zoals zij het doet in haar essays. Zij bezitten in strijd met de zorgvuldig afgewogen formulering en enigszins verheven stijl die in het genre toonaangevend plachten te zijn, een lichtvoetiger en journalistiek karakter. Dat gebeurt onder de bezieling van een sterkere ‘creatieve inbreng’, die ‘een snuifje chaos’ niet kan ontberen. Dat Andreas Burnier in Nederland hoog gewaardeerd wordt, blijkt uit het succes dat haar werk geniet en de officiële erkenning die het onlangs door de toekenning van de Jan Greshoffprijs te beurt viel.

Haar kernidee dat het rationalisme en zijn tegenstelling niet naast elkaar mogen optreden, of dat er een onevenwichtigheid in de cultuurvorming en het maatschappelijk beleid ontstaat, die tot vervreemding en ontheming moet voeren, kan tot lange discussies aanleiding geven. Mogelijk is ook en volgens de hegelianen onvermijdelijk dat haar voorkeur voor een synthetische verstrengeling van mannelijke en vrouwelijke bewustzijnsfactoren en wilsbeslissingen tot nieuwe tegenstellingen zou leiden. Maat houden kan zo moeilijk door eigengereide persoonlijkheden aanvaard worden. Zij zijn nu eenmaal middelpuntvliedend.

Dat het heil van de mensheid slechts door het optreden van tegenstellingen te bewerkstelligen zou zijn, verliest zijn geldigheid als nagestreefd werd wat Andreas Burnier verlangt. Niet een uitzichtloze vooruitgang naar meer welvaart en meesterschap over mensen en beztittingen. Wel meer eenheid in de mens, eendracht onder eenlingen en groepen, eerbied voor de natuur en het irrationele in ons wezen, idealen die de betrouwbaarste waarborg voor meer verstandhouding, geluk en welzijn moeten opleveren.