Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 124

[p. 441]

Kroniek
André Demedts / Nederlands proza

C. Buddingh', Een mooie tijd om later te worden. De Bezige Bij, Amsterdam, 1978. 301 blz.
Remco Campert, Waar is Remco Campert? De Bezige Bij, Amsterdam, 1978. 174 blz.
Carel Swinkels, De sieraden. Brabantse Drukken, 's-Hertogenbosch, 1978. 84 blz.

Cornelis Buddingh' (1918) is ongetwijfeld een van Nederlands vruchtbaarste en veelzijdigste auteurs, dichter, romancier, essayist, samensteller van bloemlezingen en citatenverzamelingen, vertaler, schrijver van columns en dagboeknotities. In dat laatste genre verschenen reeds vier delen van zijn hand. In onze bespreking wordt gehandeld over Een mooie tijd om later te worden. Dat is het jongst verschenen vervolg, dat een periode van ruim twee jaar, van april 1975 tot september 1977 bestrijkt. Buddingh' heeft bijna iedere dag een aantekening gemaakt, van minimum een paar regels tot maximum een vijftal bladzijden. De kortste die wij aangestreept hebben dateert uit 1976: ‘Gedichten schrijven is een zeer kostbare aangelegenheid’ (175), omdat ze veel tijd vergt en tijd voor iemand die de zestig overschreed een dure grondstof wordt.

In de literatuurgeschiedenis zijn het dikwijls wijsgerige denkers of didactisch geneigde moralisten geweest die dit soort woordkunst beoefenden en, rekening houdend met de volksaard zoals hij in hun cultuur tot uiting komt, verwondert het niet dat het de Fransen zijn die er de rijkste bijdrage toe leverden. Montaine en Pascal in hun passé antérieur, Gide en Green in de tegenwoordige tijd. Dat er enig verband ligt tussen een rationalistische of in ieder geval intellectualistische wereldbeschouwing en een literatuur met een individualistische en didactische strekking, lijkt ons zelfs uit een onderscheid tussen de Noord- en Zuidnederlandse letteren af te leiden. Dikwijls komen de Vlamingen als gevoelsmensen over, waar de Hollanders die toegeving aan irrationele aandrangen als minder beschaafd in de zin van hoger verfijnd afwijzen.

Die vaststelling geldt ook tot op zekere hoogte voor Buddingh'. In het algemeen schrijft hij over zichzelf, zijn literair werk, ontmoetingen met andere kunstenaars of uitgevers, de vele boeken die hij koopt en leest, vakantiegenoegens, schaakspelen en voetbal. Minder over politiek en wijsbegeerte of godsdienst. Als dat laatste gebeurt is het dikwijls om traditionalistische opvattingen te verwerpen. Van zichzelf getuigt hij: ‘Ik ben een protestants agnosticus’ (91). De oprichting van het C.D.A. vindt hij ‘een zeer kwalijke zaak voor de Nederlandse politiek: een laatste opflakkering

[p. 442]

van de middeleeuwen’ (213); Julien Green is een belangrijk schrijver, maar hij heeft het te veel over priesters en godsdienst en ‘nationalists tend to be fanatics’, terwijl ‘cosmopolitans never are fanatics’ (268). Wat hij echter onder cosmopolieten en nationalisten verstaat moet hem zo vanzelfsprekend schijnen voor iedereen, dat hij het niet hoeft te verklaren. Iedereen is dan ook vrij er met ons een andere mening op na te houden.

Daartegenover treft evenzeer zijn onafhankelijk oordeel over hedendaagse verschijnselen die niet bepaald aan ‘rechtse’ invloeden te wijten zijn. De tweede helft van de twintigste eeuw typeert hij als ‘dat dieptepunt in de geschiedenis van de Europese mensheid’ (61). Hoofdoorzaak van die inzinking is vergeleken ‘met de negentiende, maar natuurlijk vooral met de achttiende eeuw... een pathologisch anti-intellectualisme’ (149). Waar hij zich een zeldzame keer met buitenlandse politieke aangelegenheden inlaat lezen wij: ‘De ergste klassejustitie treft men aan in volksrepublieken.’ (183)

Hij wantrouwt alle diepzinnigheden en als hij in een tekst uitdrukkingen als ‘blijvende waarden’ aantreft, wordt hij achterdochtig en vraagt wat daarmee juist bedoeld wordt. Veel begoochelingen over de mens heeft hij niet. Het is ‘de enige diersoort ter wereld waarvan de meerderheid abnormaal is’ (190). Op welke gronden is zijn minderheid van normalen tot dat besluit gekomen? horen wij een lezer vragen, die even kritisch als Buddingh' de woorden wikt en weegt. Zouden er dan toch bestendigheden, om met Gaston Colle over Les Eternels te spreken, of normen mogelijk zijn? ‘Liefde, vriendschap, poëzie, dat is mijn drieëenheid’, bekent hij en hoewel hij niet bij een romanticus zweert, ‘iemand die ideeën als gevoelens en gevoelens als gedachten opdist’ (185), is hij een bewonderaar van Adriaan Roland Holst, ‘niet alleen een groot dichter, maar ook een grote figuur’.

Zijn liefde, vriendschap en poëzie, van zijn sceptische houding uit beoordeeld, ook niet besmet met irrationalistische kiemen? Niet minder merkwaardig is dat Buddingh' zich bekommert om de slordigheid (en o.i. nog meer om de pretentieuze dikdoenerij!) waardoor het Nederlandse taaleigen bedreigd wordt. Hij zelf schrijft eenvoudig en helder wat hem in de geest komt, met het gevolg dat hij door iedereen begrepen kan worden. De inhoud lijkt soms tegenstrijdig, maar dat dient in de eerste plaats aan het dagboekgenre geweten. Ingaande op wat het ogenblik oplevert, wordt hij minder door een eigen wereldbeschouwing verantwoord dan door spontane reacties op toevallige prikkels ingegeven. Tot een beknopt besluit samengevat: Buddingh' is als schrijver en mens aller aandacht waard. Het bewijs is dat hij zijn lezers niet onberoerd kan laten.

[p. 443]

Ongeveer in dezelfde sfeer, doorgaans iets zwaarder op de hand, ligt het werk van Remco Campert (1929). Als dichter is hij een der voornaamste figuren van de generatie die in Braak, Porium en Tirade aan het woord kwam. Tegelijk een van de veelzijdigste, want behalve de talrijke vertalingen die hij bezorgde, heeft hij ook poëzie, kinderboeken, verhalen, dagboeken, toneel, romans en journalistieke opstellen geschreven. Zijn Waar is Remco Campert? dat ons werd toegezonden is een bundel columns, gekozen uit zijn bijdragen die tussen augustus 1975 en dezelfde maand in 1977 in De Haagse Post verschenen zijn. Hetzelfde soort werk dat in Vlaanderen Jos Ghysen beroemd gemaakt heeft.

Wij vermelden de naam van die Vlaming omdat het een treffende vergelijking mogelijk maakt, die zeker niet nieuw is en toch beter dan een uitvoerige beschouwing een onderscheid tussen de Noord- en Zuidnederlandse letteren belicht. Ghysens schetsen zijn in het algemeen korte verhalen, waarin verscheidene personages optreden. Uiteraard zijn die figuren, op straffe van onwaarachtigheid, concreet levende mensen, duidelijk door eigen karaktertrekken getekend. De schrijver is een waarnemer, die een zijnswereld buiten zichzelf eerbiedigt en aan zijn lezers toevertrouwt wat zijn Nederlandse collega naar zich toehaalt, mogelijkheid en recht om over het geval dat hen onder ogen gebracht wordt het hunne te denken.

De Hollander treedt als rechter, de Vlaming slechts als getuige op. Onze vergelijking mag hierbij eindigen. De waardebepaling over de een of andere methode hangt dan toch weer van normen af, dus van ‘waarden’ waarin een Ghysen en hij die dit schrijft wel, maar Buddingh' niet en Campert in mindere mate geloven. Toch merkt laatstgenoemde bij een artikel van Kléber Haedens in Le Figaro Littéraire op dat ‘vraies valeurs eerder kans maken aan het daglicht te treden waar mensen bijeen zijn dan waar koeien lopen te grazen.’ (9) Ook hij voelt er evenwel niet voor een gegeven te kiezen waarin de lijdende en strijdende, door zijn ideaal bezielde en de werkelijkheid tot meer zelfkennis gedwongen mens, zijn lot mag beleven zoals hij het te dragen kreeg.

Zelfs Campert is nog een stuurman aan wal, in de eerste plaats criticus en moralist. Gelukkig doet hij het op een schalkse manier en komen in zijn bloemlezing een tiental schetsen voor die in hun soort voortreffelijk zijn. Wij vermelden alvast Eruit, In het café, Naar het feest en In de winkel. Pittig hoe fijn hij de draak steekt met ‘grote Nederlandse kunstenaars’ die hun vaderland beu genoeg zijn om te beweren ‘dat het 't beste is om nooit meer iets met Nederland te maken te hebben.’ (141) Of om te lachen met de botte ongemanierdheid die in het onderwijs door sommige leraars geprezen wordt als een doeltreffend middel om de rotte maatschappij om-

[p. 444]

ver te werpen en waarmede je op vriendenbezoek in last geraakt: ‘Omspoeld door een hond, die je besnuffelt en woest blaffend tegen je springt, waad je naar de vrienden toe die steeds maar “Af!” roepen, tevergeefs, want de hond is modern opgevoed.’ (103)

Er zijn in de bundel ook een paar columns waaruit Vlamingen en Antwerpenaars in het bijzonder enig nut kunnen halen. De schrijver heeft het daarin over kunstenaars die altijd pech hebben en omdat zij miskend zijn een groot deel van hun tijd verdoen ‘met het oprichten van groeperingen waar alleen hùn vriendjes lid van mochten worden en in het blaadje waarvan alleen hùn vriendjes mochten publiceren.’ (33) - terwijl er ook mee gesnoefd werd dat zij ‘“de Hugo” toekomende week zouden ontmoeten in verband met een belangrijke zaak’.

In De sieraden van Carel Swinkels (1921) is er spraak van het lyrisch gekleurde handschrift van een onbekend schrijver, dat van Toergenjev of Tolstoj kon zijn. Misschien gewoon bedrog. Maar ‘wij mogen ons in ieder geval gelukkig prijzen, zei ik, dat de dichter geen Nederlander is. Hij zou door onze vlijmscherpe kritiek onmiddellijk van de kaart zijn geveegd als een sentimentele idioot.’ (66) Die bekentenis verklaart hoe het komt dat de Nederlandse literatuur in het buitenland zo weinig weerklank vindt. In plaats van het volle leven beeldt zij een houding uit, een cerebrale theorie in plaats van de natuur. Multatuli, op wie weleens als voorganger van die moderne schrijfkunst een beroep wordt gedaan om haar meerderwaardigheid te verdedigen, heeft er nochtans door zijn Saïdjah en Adinda voor gezorgd dat hem geen eenzijdigheid te verwijten viel. Bestaat er iets dat beter dan die idylle geschreven is, niettegenstaande ze zo sentimenteel aandoet?

Hoewel Swinkels beseft wat er mankeert aan de verhaalkunst van zijn landgenoten, waagt hij het niet vierkant tegen de kritiek in te gaan. In De sieraden heeft hij kool en geit gespaard door enerzijds de belerende didactiek te ontwijken en anderdeels op een veilige afstand van de pathetische romantiek te blijven. Zijn verhaal is een min of meer allegorische verbeelding. Als erfgenaam van een rijke familie is de hoofdfiguur op zoek naar een schat aan juwelen die hem toekomt, maar hem door een andere ontfutseld werd. Einde van de geschiedenis is dat de man ‘door demonstranten van een kleine grauwe wijk uit Brussel doodgeschoten wordt’. Wel spijtig dat het relaas zo weinig raaklijnen met een herkenbare werkelijkheid vertoont dat het niet boeit en, omdat de aandacht er niet bij blijft, ook voor verschillende interpretaties vatbaar is. Waarschijnlijk heeft Swinkels het zo gewild om geen ‘held’ te schilderen, wat hem als de daad

[p. 445]

van een derderangsschrijver zou aangerekend worden. Want ‘in Holland is een held een publieke idioot, je ziet er nooit een loslopen’ (31). In landen met een grote romanliteratuur is dat anders, want wie niet meer bewonderen kan of mag, heeft zijn scheppend vermogen verminkt.