Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 124

[p. 205]

Kroniek
André Demedts / Nederlands proza

Judicus Verstegen, De tocht over Besseggen. De Bezige Bij, Amsterdam, 1978. 237 blz.
Adriaan Venema, Jongensdroom. Standaard Uitgeverij, Antwerpen & Amsterdam, 1978. 364 blz.

Judicus Verstegen (^o 1933) is alsnog een minder bekende prozaschrijver, hoewel hij in het buitenland, o.a. in Noorwegen, vertaald werd. In een twaalftal jaren liet hij niet minder dan tien romans of bundels novellen verschijnen. Zijn jongste boek, De tocht over Besseggen, is een vrij lijvig verhaal van over de tweehonderd bladzijden, wat niet onsympathiek overkomt, omdat het vermoeden erdoor gewekt wordt dat de schrijver ervan meer te vertellen heeft, meer weet over leven en mens dan degenen die, bij gebrek aan schrijfstof, hun ‘roman’ tot honderdtwintig pagina's beperken, omdat zij hun relaas niet langer konden rekken. Om geen nutteloze opmerkingen uit te lokken, moeten wij hier voorzichtigheidshalve aan toevoegen dat wij novelle en kortverhaal niet minder waarderen dan een roman. Alle genres zijn zoals alle stijlvormen en stromingen, alleen afkooksels en pseudo's uitgesloten, theoretisch evenveel waard.

Naast die eerste grote gave van Verstegen mag hij om een tweede geprezen. Hij zit niet om woorden verlegen en schikt die woorden in vlotte en mooie zinnen, die elk op zichzelf duidelijk, soms een beetje overladen, uitdrukken wat er bedoeld werd. Toch hebben wij in verband met zijn taalgebruik enig bezwaar. Ondanks de bewondering die wij voor het Nederlands van onze collega's uit het Noorden koesteren, vermeten wij het hun een paar bedenkingen ter overweging voor te legen. Dat de Vlamingen, die zelf hun taal niet kennen, zoals het hun door Van Deyssel verweten werd en door onze tijdgenoten nog aangewreven wordt, over het overbodige gebruik van bastaardwoorden struikelen, is een oud zeer. Ze zijn er niet nodig omdat het Nederlandse woord voor hetzelfde begrip staat, stellen zij. Waarop de tegenwerping luidt dat die bastaardwoorden in Nederland tot de levende taalschat behoren. Nu de Vlamingen weer: in welke lagen en klassen van de bevolking? Als het alleen in die intellectuele kringen gebeurt die zich daardoor, ten overstaan van de minder ontwikkelden, een schijn van meerder-waardigheid verlenen, doet hun houding in deze tijd en in een land, dat er zich op beroemt tot de voorhoede van de sociale vooruitgang te behoren, nogal bevreemdend aan.

Of slaat sociale ontvoogding en streven naar de grootst mogelijke gelijkheid

[p. 206]

met de breedst mogelijke vrijheid verzoend, slechts op de materiële welvaart en niet op de culturele verheffing terug? Wij vinden het fout als een belangrijk deel van een volk de taal van zijn schrijvers onvoldoende begrijpt. Die opmerking in de rand kwam bij ons op, waar wij bij Verstegen een zin lazen als: ‘Zijn tranen en zijn zweet mengden zich tot een bittere, schrijnende melange.’ (221) Melange waar het om de inhoud van de koekjestrommel gaat: tot daar, maar als er over een tragische gemoedsgesteltenis gehandeld wordt lijkt het ons ongepast. Over de voornaamwoordelijke aanduiding en het doorlopend wanordelijk gehaspel met hij-, zij- en het-woorden dat iedere logica tart, durven wij ons natuurlijk als ter zake onbevoegd niet uitspreken. Wel horen wij geregeld van Franssprekenden dat die onvastheid hen ervan weerhoudt, ook waar zij uit oprechte belangstelling ermede begonnen, met de studie van onze taal verder te gaan. Zijn wij door het afwijzen van alle normatieve spraakkunstregels niet bezig het Nederlands zo te ontwrichten (wij vermijden opzettelijk het woord verloederen), dat het gevaar voor versplintering in een reeks sociale spraakvormen niet langer denkbeeldig is? Vergeten wij ook niet dat in het één-wordende Europa de verdediging van de eigen taal een waarborg voor haar uitstraling en langs die uitstraling voor de politieke vrijheid tegenover talrijker volkeren en bepaalde economische machtsgroepen betekent. Nog erger lijkt ons dat door een ontlening uit snobisme of gemakzucht de woordscheppende kracht die in iedere taal aanwezig is, in het Nederlands dreigt af te sterven.

Over het gegeven van De tocht over Besseggen kunnen wij kort gaan. De fysicus Floor Mol, gehuwd en vader van een eigengereide dochter van zeventien jaar, is op het laboratorium van een industriële onderneming in dienst. Zijn directeur wil hem eruit werken., omdat Floor zijn talenten liever besteedt aan studie van de hypersensitiviteit, die voor de zaak geen profijt oplevert, dan zich in te laten met meer praktische onderzoekingen die geld zouden opbrengen. Op zijn manier is hij een maniak in zijn vak. ‘Hele groepen mensen waren hem vreemd. Roomsen, Zuid-Molukkers, verslaafden aan heroïne, vrouwen. Hij begreep ze niet, hun doelstellingen, hun idealen.’ (17). Verder in de roman staat het kort en klaar uitgedrukt: ‘Hij had geen enkele overtuiging.’ (78). Niettemin zit de tegenwerking van zijn directeur hem dwars, omdat hij bij zijn louter wetenschappelijke vorsing wil blijven. Rest dan de vraag of hij liever dan toe te geven uit de zaak zal verdwijnen? Hij verwacht het antwoord van een reis naar Noorwegen, waar hij achttien jaar geleden een trektocht over het Besseggengebergte gemaakt heeft. Om het overwinnen van de moeilijkheden die aan die onderneming vastzaten, bleef zij als een belangrijke symbolische gebeurtenis in zijn herinnering bewaard. Let ook even op de naam van de berg. Het Noorse eggen betekent

[p. 207]

zoveel als ons eg, of in bredere zin begrepen, als de snee van het mes. Nu doet Floor met echtgenote en dochter die inspanning nogeens over. Zij komen in een dichte mist terecht, worden door een kudde rendieren bedreigd, zijn vrouw moppert en klaagt omdat zij niet meekan, zijn dochter verwijdert zich opzettelijk van haar ouders om verloren te kunnen lopen - maar ten slotte komt alles terecht. Einde van het relaas, waarbij de lezer in de onzekerheid blijft over de zin van het gebeuren en toch vermoedt wat de schrijver bedoeld heeft. Door te handelen en het niet langer bij gepieker te laten, zal Floor zijn aarzeling en onmacht om tot een besluit te komen wellicht overwinnen.

De roman telt twee hoogtepunten: de eerste hoofdstukken, waarin Floor Mol uitvoerig geschilderd en doorpeild wordt, en de laatste over het Noorse avontuur. Beide zijn uitstekend geschreven. Vooral het verslag van de tocht over Besseggen, dat beter op zichzelf een novelle had uitgemaakt, is een sterk verhaal. Het middengedeelte van de roman is meer bladvulsel, dat door Verstegens neiging tot een barok taalgebruik zou gaan vervelen, als dat euvel niet door een bijzondere soort van humor en ironie min of meer werd ondervangen. Daarvan een paar voorbeelden: Floor ‘had geen hang naar onsterfelijkheid die slechts ten koste van veel ongemak werd gekocht...’ (23), en ‘Wat zijn orde en systeem anders dan geaccepteerde wanorde?’ (168). Twee bladzijden (180-182) waarin een ontmoeting met een horde opdringerige geiten beschreven wordt, zijn een plaatsje in een schoolbloemlezing waard.

Het jongste boek van Adriaan Venema (1941) is de verhalenbundel Jongensdroom. De schrijver heeft al een hele reeks romans, novellen, documentaire verslagen, vertalingen, hoorspelen, televisieprodukties en zelfs een verzenbundel op zijn naam staan. Voor zijn roman Het leven een bries werd hij met de Louis Couperusprijs bekroond. In Jongensdroom staan zesentwintig novellen, korte verhalen en schetsen, waarvan ongeveer de helft tot de oppervlakkige journalistiek behoren en beter in daartoe geëigende bladen en tijdschriften dan in een boek op hun plaats zouden zijn.

Volgens onze ouderwetse opvattingen, die eerlang splinternieuw zullen heten, moet werk dat in boekvorm verschijnt een blijvender belang en betekenis hebben dan wat in een periodieke uitgave, die niet bewaard wordt, verschijnt. Voorbeelden van zulke teksten zijn Divonne-les-Bains, een reportage over een aankomst in de Ronde van Frankrijk, en Schloss Berg, over een bezoek aan het bekende Beierse kasteel. Opvallend in dat laatste stuk zijn de gallige oprispingen tegen de Duitsers, die ‘dik, fanatiek, intolerant’ zijn, met ‘hun angstwekkende vormeloze hoofden’. (276)

[p. 208]

Venema is meer te waarderen in zijn historische verhalen en fantasieën. Zo over de dood van Montezuma, de toneelspeler Kainz, lievelingspersoon van de ongelukkige koning Ludwig II van Beieren, het Engelandspiel, dat met reden de Nederlanders nog altijd dwars zit, en Ingenieur Mussert. Laatstgenoemde was voor wie het niet zou weten tijdens de Tweede Wereldoorlog leider van de Nationaal-socialistische Beweging in Nederland, werd in 1946 wegens hoogverraad terechtgesteld en wordt hier als een bekrompen en zielig mannetje getypeerd.

Even merkwaardig, belangrijker voor ons omdat de onderwerpen aan de verbeelding van Venema ontsproten zijn, vinden wij De boze fee, een parafrase op de sprookjes over Moeder de Gans van Charles Perrault, Een dode op een schots over een griezelig avontuur aan de Zuidpool en in het bijzonder Zo maar een vervolging, waarin hij op een knappe manier verhaalt hoe het er opnieuw bij de onderdrukking en uitroeiing van een minderheid aan toe zou kunnen gaan, in om het even welke dictatoriaal bestuurde staat. Wel spits is ook de satire op de boekbesprekers, die hun fouten en tekortkomingen duur moeten bekopen in De dood van de critici Komber, Naas en de Moer, namen die voor ons ondoorzichtig, maar het misschien in Nederland niet zijn.

Wat ons in enkele verhalen van Venema getroffen heeft is de manier waarop verbijsterende wreedheden op weerlozen verhaald worden. In Een kleine boerderij wordt eerst een bejaarde vrouw door een dief het hoofd ingeslagen, en als haar man daarna van de zolder doodvalt op de vloer, vertelt de ploertige moordenaar verder: ‘Ik liep langs de man, maar kon niet nalaten om met mijn rechterhiel zijn vingers, die uitgebreid op de bruine kokosmat lagen, te verbrijzelen, wat weinig moeite kostte en geen protest van de oude, zodat ik besloot dat het nu veel beter was.’ (86). In Alberto's laatste reis doodt die lieve jongen (hij ‘was aardig, maar dom’) de dag dat ‘de stad door vreemde troepen bezet wordt’ zijn vader en moeder zo maar, hoewel zij hem niets misdaan hebben. Het zou moeilijk worden de vrijheid van de kunstenaar voor een publiek van gewone rechtschapen mensen te verdedigen, als zo'n uitstalling van barbaarse wreedheid tal van geestelijk gestoorden ertoe aan zou zetten die literaire verbeeldingen na te volgen.