Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 124

[p. 54]

Kroniek
Hugo Brems / Simili modo, of ‘De wangebeden’ van Hugo Claus

De jongste dichtbundel van Hugo Claus (Amsterdam, De Bezige Bij, 1978) is in hoofdzaak een verzameling van teksten en cycli die al eerder, maar dan in peperdure bibliofiele uitgaven, werden gepubliceerd, meestal samen met plastisch werk van Claus zelf, of van anderen. Zo verschenen eerder bij de Pink Editions and Productions te Antwerpen de cycli ‘De Wangebeden’ en ‘Het Jansenisme’, bij Uitgeverij Hooft te Aalst ‘Drie Vlaamse Emblemata’, en bij Uitgeverij Ziggurat te Antwerpen ‘Het graf van Pernath’.

Dat verschijnsel van heel prijzige, in zeer beperkte oplage verschijnende poëzie is een wat moeilijk geval, met toch hoofdzakelijk negatieve kanten. Dat zijn: de onbereikbaarheid van die poëzie voor de gewone lezer, de criticus, de literatuurhistoricus, en daarnaast ook de uitdrukkelijk anti-democratische aspecten.

Waar andere dichters soms de gekste toeren uithalen om hun poëzie aan de man te brengen, om de potentiële lezer zijn drempelvrees te doen overwinnen - ik denk o.m. aan poëzie op posters, briefkaarten, servetten, toiletpapier, poëzie per telefoon, enz. -, wordt hier precies een extra drempel ingebouwd, en niet eens een kleine. Poëzie komt op die manier terecht in het nogal elitaire kringetje van kunstverzamelaars, beleggers, stockeerders van waardevolle voorwerpen. Alle bezwaren die men tegen de kunsthandel kan inbrengen - en dat zijn er nogal wat - gaan nu ook voor deze categorie van poëzie op. Wat je dan in een dergelijke uitgave aangeboden krijgt, is zoiets als een kunstboek met tekstreprodukties.

Daar staat weinig positiefs tegenover. Eigenlijk alleen maar dat de dichter, die in zijn werk evenveel creativiteit investeert als een schilder in het zijne, voor een keer dan ook eens de financiële vrucht mag smaken: iets wat hem wel gegund is. Alleen verplicht het hem zich wat milder op te stellen tegenover andere minder fraaie uitwassen van een vrije markteconomie. En tenslotte: heel misschien gaat hier en daar iemand, via de omweg van de financiële associatie van het gedicht met het plastische kunstwerk, zich realiseren dat beide als kunstwerken gelijkwaardig kunnen zijn: relativering van het plastisch werk als object en als koopwaar, en parallel daarmee herwaardering van het gedicht als uniek taalkunstwerk.

[p. 55]

De titelcyclus, ‘De Wangebeden’, zal wel bedoeld zijn als de meest aanstootgevende: hij is opgevat als een pervertering van het gebed en van de H. Mis (de Eucharistieviering in het pastorale jargon). De afzonderlijke gedichten referen in hun titel naar de gang van het misoffer en de bijhorende Latijnse gebeden: ‘Confiteor’, ‘Judica me’, ‘Introibo’, ‘Collecte’, ‘Gloria’, ‘Munda Cor’, ‘Sanctus’, ‘Qui pridie’, ‘Simili modo’, om betekenisvol te eindigen met ‘Libera nos’. Het is niet de eerste keer dat Claus dit stramien gebruikt. De structuur van ‘Vrijdag’ werd er grotendeels door bepaald. En elders, in afzonderlijke gedichten, kon men al pastiches op gebeden uit de katholieke eredienst aantreffen. Het bekendste daarvan is het slot van ‘Bericht aan de bevolking’ (1962), geïnspireerd op het ‘Onze Vader’. Overigens zijn ook de ‘Vijf polaroïd opnamen van Jezus-Christus’ in Figuratief (1973) sterk aan deze cyclus verwant.

Niet veel nieuws dus, en al evenmin veel zaaks. Opgewarmde kost in alle denkbare betekenissen. De opgeklopte haat tegen alle religie begint langzamerhand erg anachronistisch te worden, alleszins in de vorm zoals die hier verschijnt. Er valt nog genoeg te zeggen op de kerk als instituut, op de hedendaagse vormen van pastoraal en catechese, die dikwijls van weinig respect voor mentale hygiëne getuigen, op de sociaal-politieke hypocrisie van heelwat katholieken, op de kerkelijke machtsdrang, die achter een flink stuk ethische restauratie schuilgaat enz... Maar deze retorisch-blasfemische scheldpartijen missen beslist de intelligentie én de originaliteit om wat dat betreft ook maar enigszins doelmatig te zijn.

Ook stilistisch brengt Claus hier niet veel meer dan opgewarmde kliekjes. Hij drijft helemaal op zijn niet gering vakmanschap: het enige wat deze poëzie - voor de niet gauw ontmoedigde Claus-liefhebbers, waaronder ik mezelf reken - nog tot op zekere hoogte genietbaar maakt. Door zijn meesterschap over de taal worden enkele gedichten gered. Ik denk bv. aan ‘Sanctus’ (15), dat door het heel efficiënte spel met de verschillende betekenissen van ‘kruis’, door het absurde gebruik van rijmparen e.d. een heel geslaagd satirisch gedicht wordt. Hetzelfde kan gezegd worden van ‘Qui pridie’ (16), waarin de essentie van consecratie en communie omgekeerd wordt, en god in de keuken wordt klaargemaakt, met cognac overgoten, en geflambeerd:

‘Geflambeerd ligt god voor gek.
Priesters! brengt het bestek!’

Ook elders komen wel eens uitschieters voor, maar die meestal toch niet verder reiken dan de goede taalvondst. Het geheel is ‘simili modo’, op dezelfde wijze, volgens het beproefde recept.

De tweede afdeling, ‘Het Jansenisme’, is heel wat intellectualistischer van

[p. 56]

schriftuur: een kluwen van historische referenties, doordacht gestructureerd, en net voldoende verhuld om in te spelen op de behoefte van academische vorsers aan bronnenonderzoek. Hoe handig bespeelt deze man zijn critici! Thematisch gaat het in deze gedichten uiteraard om de problematiek van vrije wil en predestinatie, dogma en genade. Je zou kunnen zeggen: Jansenius versus de Jezuïeten. Niet dat Claus nu precies partij kiest in die historische twisten: uiteindelijk is het één pot nat, die hoofdzakelijk structureel fungeert, als achtergrond voor de cursief gedrukte lyrische fragmenten, waarin uitgedrukt wordt hoe dat hele religieuze begrippenarsenaal in zijn totaliteit blijft doorwegen op de mens die zich vrij waant:

‘Dat simpel licht, het blijft zingen
Het blijft je levenslang verarmen
Anders zijn? Heidens? Tomeloos?
Vergeet het maar!
Rente zal je betalen
tot je lippen slijten van het verbijten.
Zure woekerrente
omdat dat licht in je kinderogen scheen
in je verwonderde jaren’. (27)

Niet eerder gepubliceerd is de lange cyclus (20 gedichten) ‘Hecate spreekt’. Aan de gedichten gaat een korte verklaring vooraf over Hecate, ‘godin van boete en loutering’. Dat is een motief, dat onmiddellijk doorverwijst naar de voorgaande afdelingen, die zich precies afzetten tegen de ‘Jaren van puisten en spijt, / jaren van berouw om een lach’ (9), en tegen het ‘onaards gegrom / van boete en pijn’ (10). In feite was Hecate in de Griekse mythologie een erg ongedifferentieerde godheid, die in heel uiteenlopende aspecten vereerd werd. Zij werd geassocieerd met spookverschijnselen, met het maanlicht, wegen en driesprongen, maar was in wezen verwant met andere chronische godheden als Artemis. Zij was bovenal de godin van het mysterieuze vrouwelijk aardse én van de onderwereld. Gegevens dus, die Claus ook in vroeger werk allesbehalve vreemd zijn. Deze Hecate is in de gedichten aan het woord. In haar spreken worden de motieven van erotiek en schuld, verlangen naar liefde en zekerheid van ondergang in elkaar verweven.

Het is een even moeilijke als fascinerende reeks gedichten. Moeilijk vooral omwille van dat ‘vertelperspectief’, waarin het verwachte lyrische ik in feite wordt verschoven naar het door Hecate aangesproken ‘jij’, wat de lezer ertoe noodzaakt voortdurend afstand te nemen van het in de tekst geactualiseerde lyrische ik.

De ‘Drie Vlaamse Emblemata’ werden geschreven (dat had wel mogen vermeld worden) bij etsen van Camille D'Havé. Wie zonder veel kosten

[p. 57]

die etsen wil zien om er de teksten naast te leggen, kan daarvoor terecht in Koebel, nr. 20-21, tegelijkertijd catalogus van de etsen van D'Havé van 1969 tot 1977. Elke reproduktie wordt daar begeleid door een voor de gelegenheid geschreven gedicht.

Niet toevallig gaat het in de drie gedichten van Claus telkens om de mens, geconfronteerd met het dier: ‘Aap en kind’, ‘Reuzin met olifant op schoot’ en ‘Oude man met varken’. De aap wordt dan ‘een embleem van eczeem’, ‘'t omgekeerde van Paa’, en ‘de schoonbroer van de mens’, ‘een voorbije droom, een verleden wens’ (57): tegelijk beeld van de nietige onnozelheid van de mens en van zijn verlangen naar een spontaan leven, los van het bewustzijn van de tijd. De olifant is het beeld van een kindse maar daarom niet minder wrede god:

‘'t Is haar kind, 't is haar zoetje, 't is hare god
en zij pakt God van zijn stoeltje,
kijkt wat God heeft gekakt,
en lacht om zijn smoeltje
en zet zich gereed met haar tet
voor zijn wreed gebod, zijn wrede wet’. (58)

Het zijn groteske gedichten, soms heel dicht bij de stijl en de toon van Van horen zeggen. Dat geldt vooral voor ‘Oude man met varken’, voor mijn part een van de beste gedichten die Claus in dit genre ooit schreef:

‘En soms peins ik, als ik peins,
dat Hij die daar nevens mij ligt, Mijn Zwijn,
mijn Ziele, mijne Kameraad in zijn Mande,
minder een Zwijn is
als het Zwijn dat ik had willen zijn.
Want Hij droomt niet, Meneer,
van Messen en Moord
maar van Appels en Modder.
En daarom is 't misschien, Meneer,
dat ik Hem meestal 's Avonds geren zie
als Hij gebaart dat Hij slaapt’. (59)

De bundel besluit met de intussen al alom geprezen afdeling ‘Het graf van Pernath’. Het is inderdaad een bijzonder knap stuk vakwerk. Ik bedoel: in een cyclus als deze blijkt hoe poëzie, in de handen van een vakman, niet noodzakelijk lyrische ontboezeming hoeft te zijn om sterk over te komen. Deze verzen zijn zeer afstandelijk, koel en geconstrueerd. Zij verwoorden niet de emoties bij een overlijden, maar de betekenis van dood en leven, de betekenis van de mens en een dichterschap: met daarin zowel de groteske als de tedere, de tragische en de grappige aspecten, maar vooral de twijfel

[p. 58]

en de waarheid. Op weinig plaatsen in zijn oeuvre verzamelt Claus zo al de vaardigheden van zijn talent en zijn ervaring in een beheerste synthese als hier. Alle taalregisters, stijlniveaus, assemblage- en constructietechnieken, woordspelingen en spreektaalwendingen, referenties en pastiches komen hier samen tot een rustige bezinning op Pernath ‘naast mezelf, / vergroeid, versplinterd in een spiegel’ (74).