Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 124

[p. 44]

Kroniek
André Demedts / Uit noord en zuid

F.C. Terborgh, Verzameld Werk III. De Bezige Bij, Amsterdam 1976. 275 blz.
Daan Steyaert, De Zoenreis naar Kolonos. B. Gottmer, Nijmegen & Orion, Brugge, 1977. 177 blz.
Walter Roland, Niets dan de Waarheid. Walter Soethoudt, Antwerpen & Nijgh en Van Ditmar, 's Gravenhage, 1976, 128 blz.

Het verschijnen van Terborghs verzameld werk kan als een schuldbekentenis van ons lezerspubliek beschouwd worden. De schrijvende diplomaat Rynier Flaes (1902), die achter het pseudoniem Terborgh schuilgaat, heeft te laat zijn verdiende erkenning gekregen, toen hem in 1969 de Tollensprijs en in 1971 de C. Huygensprijs te beurt viel. Slechts weinigen in Vlaanderen zullen zijn verhalen of gedichten gelezen hebben. Die verwaarlozing zal vooral met het karakter van zijn werk, dat niet sensationeel is en met een verzieking van de literaire kritiek, geneigd tot miskenning van het traditionele, te maken hebben. Men heeft Terborgh om zijn fatalistische wereldbeschouwing bij Slauerhoff vergeleken. Om de onderwerpen van zijn romans en novellen en de stijl waarin ze gesteld zijn, herinnert hij even sterk aan Van Schendel of Van der Leeuw. Het gaat hier niet om een rechtstreekse beïnvloeding, veeleer om een tijdsklimaat, dat wij ook bij De Pillecyn terugvinden, en de geest zowel als de sfeer van hun werk bepaald heeft.

In het derde deel van Terborghs Verzameld Werk werden drie verhalen opgenomen, die, zoals in het colofon van het boek vermeld staat, met het beleg en ontzet van Wenen in 1683 verband houden. Het langste en mooiste is de roman De Turkenoorlog, die oorspronkelijk in 1964 verscheen; bijna evenwaardig de novelle Arrigo Bardi en iets minder indrukwekkend Ilonka, het kortste stuk uit de bundel. In elk van die verhalen staat een schimmige zwerversfiguur, een persoon die uit de nevel opdaagt, op de voorgrond. Hij heeft zijn thuis en land verlaten om in de vreemde een onbestemd geluk te vinden. Een voortgejaagde is hij niet, evenmin een door heimwee naar het verleden gekwelde. Geen hartstochtelijke vechter, geen roekeloze ondernemer, zelfs geen onverzadigbaar nieuwsgierige naar kennismaking met andere mensen in een onbetreden gebied. Wel een man op zoek naar zijn geluk. Wat Terborghs helden bezielt staat in een vraagzin te lezen: ‘Tracht eenieder niet slechts te zien waarvan hij droomt?’ (227) Enkele regels verder volgt waar dat verlangen en streven op uitloopt: ‘Opstandigheid en verstikkende onmacht bevielen hem, alsof alles hem was ontrukt, alles wat de essentie leek van zijn leven. Voor een eindeloze leegte bleek hij te staan, en uit zijn hart welde blind en wanhopig de oerkracht van alle menselijke verlangens op,

[p. 45]

dat doel en verwezenlijking zoekt en zonder aards geluk niet meent te kunnen bestaan.’

Wie door die aandoening overweldigd wordt is de Nederlander Willem Berchem, die als zakenman in Centraal Europa terecht komt en daar van dichtbij de ‘Turkenoorlog’ tegen de Roomse keizer Leopold meemaakt, met de slag bij Wenen, die dank zij de Poolse koning Jan Sobieski gewonnen werd. Na jaren is Berchem naar zijn geboorteland, ‘alsof van geen lange afwezigheid sprake was geweest’, teruggekeerd. Niets wezenlijks is in hem veranderd, maar misschien heeft hij de wijsheid geleerd die in Terborghs verhalen besloten ligt: ons leven wordt door een onkenbare noodlotsmacht naar een onvoorspelbare toekomst geleid. Voor Berchem blijkt dat de berusting, voor Arrigo Bardi, uit de novelle met dezelfde naam, een zinloze dood.

Wat de eigen waarde van Terborghs verhalen verzekert is de persoonlijke stijl, die zijn liefde voor een mooi en helder taalgebruik verraadt. Waar is dat er geen vaart in zijn proza steekt. Een feller bewogenheid zou ook niet met de geest van zijn werk in overeenstemming zijn. De auteur verhaalt de gebeurtenissen niet, hij beschrijft ze en die schildering van het leven schijnt er alleen te zijn om zijn wereldbeschouwing in haar passende sfeer te verwoorden. Een vriend van Bardi heeft in een Etruskisch graf een sarcofaag ontdekt, versierd met de afbeelding van een liggende man en vrouw. Mooi en evenredig gevormd waren zij niet. Maar ‘twintig eeuwen na hun dood, uit de rust van hun duister graf aan het daglicht getrokken demonstreerden zij... een evenwicht waarin heimelijke spanningen niet meer zichtbaar waren... een aandachtige aanwezigheid, evenwicht, een haast vrolijke tevredenheid; het hoogste wat in dit leven was te bereiken, zich ontdoen van de arrogantie van de geest, de zelfoverschatting, bron van verwarring, van angst en rusteloosheid.’ (12) Daar ligt de boodschap van de schrijver, veeleer tot zich zelf dan tot zijn lezers gericht: wij moeten ons paaien met wijsheden en woorden, waar de werkelijkheden te kort schieten.

Veel hartstochtelijker en onstuimiger, helemaal niet tot een klare verhouding tegenover zich zelf uitgepuurd, is de held uit De Zoenreis naar Kolonos van Daan Steyaert (1936), bedrijfsleider en docent aan de Vlaamse Economische Hogeschool te Brussel. Wij vermelden die bijzonderheden omdat wij altijd voor een letterkunde geweest zijn, die niet zo overwegend als tot hiertoe bij ons het geval was, door leerkrachten, bibliothecarissen, journalisten en functionarissen van de omroep geschreven werd. Niet omdat hun talent betwijfeld wordt, wel omdat de ervaringswereld waaruit onze literatuur gegroeid is te weinig verscheidenheid biedt. Te meer daar wij vergeleken bij andere

[p. 46]

volkeren, door de kleinheid van ons land en beperktheid van het taalgebied, al zo weinig afwisseling in klimaat, levenswijze, wereldbeschouwing en economische bedrijvigheid kennen.

Jan Maertens, het hoofdpersonage uit Steyaerts roman, is een ingenieur, die zich als Beneluxdirecteur van een Amerikaanse firma een schitterende en goed betaalde loopbaan opgebouwd heeft. Hij is gehuwd met een notarisdochter, die over te veel vrije tijd en geld beschikt, met het gevolg dat zij met een jonge dokter aanhoudt; als Jan dat gewaar wordt, vermoordt hij haar in een vlaag van zinsverbijstering. Uit het verdere verhaal blijkt dat hij in nog andere gevallen weinig zelfbeheersing betoont. Na zijn misdaad poogt hij in een dolle rit met zijn auto zichzelf en zijn enig dochtertje van kant te maken. Zij overleven het beiden, maar het kleine Marijke zal levenslang aan een rolstoel gekluisterd blijven en hij gaat voor vijf jaar de gevangenis in.

Als de roman begint is Jan uit de strafinrichting ontslagen en naar de boerderij van zijn ouders teruggekeerd. Geestelijk in de haak is hij nog niet en het feit dat Marijke zich terughoudend tegenover haar vader opstelt, is voor zijn toestand niet bevorderlijk. Hij zoekt en vindt beterschap in een psychiatrisch instituut, waarna hij de kans krijgt om opnieuw bij zijn vroegere werkgevers in dienst te treden. Wel worden vooraf voorwaarden gesteld in verband met zijn gezondheid, die hij niet kan waarborgen vooraleer hij in Marokko, dat zijn werkterrein zal worden, een verkenningsreis achter de rug heeft. De toestanden die hij daar ziet grijpen hem zodanig aan dat hij besluit de Amerikanen voor het baantje te bedanken en zich voor ontwikkelingshulp beschikbaar te stellen. Hij wordt aanvaard en beleeft, nadat hij lichamelijk voor een verblijf onder de tropen goedgekeurd werd, een beschamend avontuur in een bordeel, waar hij bestolen en bovendien afgetuigd wordt. Intussen is er tussen hem en Marijke een inniger genegenheid gegroeid en die band zal hem bemoedigen bij zijn taak in India, waar hij zich volkomen aan de inlandse bevolking toewijdt, tot hij op zekere dag in een door hem gegraven waterput verongelukt.

Er zijn vier hoogtepunten in de roman. Het eerste en mooiste is de beschrijving van het landelijk leven te Zomergem op de hofstede van Jans ouders; het tweede zijn reis door Marokko; het derde zijn avonturen in de ontuchtkroeg; het vierde zijn verblijf in India. De bindteksten tussen die bedrijven schenken minder voldoening, zodat wij ons afvroegen of Steyaert er niet beter aan gedaan had in plaats van een uitvoerige roman vier novellen te schrijven. Kenschetsend en boeiend is zijn bekendheid met plaatsen en toestanden die hij geschilderd heeft, met concrete bijzonderheden, die de waarachtigheid van zijn relaas verhogen en ook de belezenheid waarvan hij

[p. 47]

blijk geeft om het behandelde gegeven, als het dreigt kleinschalig te worden tot wijder verhoudingen uiteen te trekken.

Naar onze mening behoort Niets dan de Waarheid van Walter Roland strikt genomen niet tot de literatuur, omdat het allerminst in zijn bedoeling lag er een kunstwerk van te maken. Het is een document. Maar wij stellen ook vast dat het daarin niet verschilt van andere boeken, die vandaag de dag voor geëngageerde letterkunde doorgaan. Een teken des tijds waarschijnlijk, een reactie op de individualistische schoonheidsverheerlijking van symbolisten en dandyisten uit de periode 1880-1920 die nog altijd doorwerkt en een gevolg van de ontzettende gebeurtenissen uit de jongste zestig jaar. Wij zoeken naar de uitkomst uit een chaotische verwarring en willen alle stemmen horen alvorens tot inzicht te kunnen komen. In die zin sluiten wij deze kroniek af met een bespreking van de ‘vijftien interviews met voormalige leden van de Waffen-SS’ die door Roland afgenomen werden. Waarom? Omdat zij ‘klaarheid kunnen brengen’ en gegevens verschaffen die zouden verhinderen dat ‘de argeloze jeugd opnieuw het slachtoffer van universele manipulatie en bedrog zou worden.’

De interviewer heeft in de eerste plaats naar de afkomst van de SS-ers gevraagd. Uit hun antwoorden blijkt dat de meerderheid uit de middenklasse kwam en ten minste secundaire studies gedaan of deze onderbroken had om soldaat te worden. Toch is er ook een arbeider bij, verschillenden waarvan niet duidelijk uit te maken is tot welke stand van de maatschappij zij behoorden en een wees, die uit het gesticht waar hij opgevoed werd wegwilde, omdat hij zich ‘niet verzoenen kon met zijn lot.’

Waarom vrijwilliger in de Waffen-SS? Velen verklaren dat zij reeds voor de oorlog Vlaams nationalist waren; enkelen werden het na de overgave van het Belgisch leger; één toen alles afgelopen was en hij in de gevangenis tot de vaststelling kwam dat er hem en zijn kameraden groot onrecht werd aangedaan. Bij sommigen speelde hun karakter een belangrijke rol; zij waren opstandig van natuur en zagen in de SS een keurkorps, dat hun idealen van kameraadschap en tucht belichaamde. Een paar handelden uit anti-communistische overwegingen, één uit bewondering voor de sociale verwezenlijkingen van het nationaal-socialisme in Duitsland.

Merkwaardig is wel dat veel minder dan verwacht als oorzaak voor hun toetreding tot de SS hun godsdienstige opvoeding genoemd wordt. Als leidende persoonlijkheden die hen beïnvloeden worden o.m. Borms, Verschaeve, Daels, Van Severen bij naam genoemd. Eén van de oud SS-ers getuigt dat pater Callewaert tevergeefs trachtte hem in 1942-1943 van zijn voornemen om vrijwilliger in het Duitse leger te worden af te houden. Ten slotte

[p. 48]

valt het op dat slechts weinigen betreuren wat zij deden en in gemoede geloven dat er tegen hen doelbewust een onrechtvaardige hetze gevoerd werd. Later als degenen die de tweede wereldoorlog medemaakten overleden zijn en aan de wetenschapsvorsers het woord overgelaten hebben, zal het boek van Roland niet zonder belang zijn.