Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 696]

Lisette Keustermans / Theater in Zweden - vernieuwing en radicalisering sedert 1965

Van het twintigtal officiële theaters dat Zweden rijk is, zijn de meeste gesitueerd in Göteborg, Stockholm en Malmö. Het toneelleven buiten deze grote cultuurcentra kent toch een bloei o.a. dank zij het Riksteater (Rijkstheater), een staatsinstelling die de tournees van reizende officiële toneelgroepen organiseert. Daarnaast zijn er een zeventigtal vrije groepen werkzaam, die, weinig of niet gesubsidieerd, al een tiental jaren lang vol enthousiasme experimenteren met nieuwe vormen en nieuwe structuren.

Het fenomeen van de vrije groepen is ontstaan in het geradicaliseerde cultuurklimaat van de jaren '60. In Zweden werd de slogan ‘de ideologieën zijn dood’ (Tingsten) vervangen door een daadwerkelijke interesse voor binnen- en buitenlandse politieke problemen. Er kwamen heftige reacties op de Viëtnamoorlog, op de regering die haar verantwoordelijkheid tegenover de derde wereld ontliep en op de welvaartspolitiek die alleen op de materiële welvaart was gericht. In 1965 was de tijd rijp voor een nieuwe kijk op de verbinding literatuur - politiek en op de politieke verantwoordelijkheid van de auteur. De stoot werd gegeven door de jonge, veelgeprezen dichter Göran Sonnevi (^o 1942) met een gedicht over Viëtnam. Er volgde een heftig debat over de rol van de kunstenaar in een wereld van verdrukking en geweld. De anthologie 29 författare '69 (29 schrijvers '69), waarin 29 interviews met bekende Zweedse schrijvers werden verwerkt, toonde duidelijk aan dat de Zweedse schrijver literatuur niet meer los zag van politiek. Op het einde van de jaren '60 verlaten vele schrijvers de zuivere bellettrie en gaan debatboeken en reportageboeken schrijven (Jan Myrdal, Sara Lindman, Sven Linquist, Sven Delblanc, Göran Palm...). Het bekendste voorbeeld van een ‘debatboek’ - dit zijn werken die actuele sociale en politieke toestanden kritiseren met het doel de lezer tot politiek bewustzijn te brengen - is wel En orättvis betraktelse (Een onrechtvaardige beschouwing) van Göran Palm uit 1966.

Parallel met de politisering van proza en poëzie ontstaat er op toneelgebied een reactie tegen het geïnstitutionaliseerde theater. Binnen de officiële theaters, en ook totaal los ervan, vormen zich groepjes met de ambitie het

[p. 697]

toneel te hervormen. Ze wilden een democratische groepsstructuur: iedereen verantwoordelijk voor de keuze van het stuk, voor de rollen, voor de regie en voor administratie en economie.

Welke teksten worden er nu door die groepen gekozen? Als ze bestaande toneelstukken opvoeren, zijn dat gewoonlijk klassiekers als Goldoni, Molière, Holberg, Brecht..., maar eigenlijk gaat hun voorliefde uit naar een soort van bestellingsteksten over actuele politieke of sociale problemen. De groep engageert dan een schrijver die eventueel deel kan gaan uitmaken van het collectief of de groep treedt zelf op als collectief schrijver.

Hun voornaamste doel daarbij is een echt contact met het publiek tot stand te brengen, in de eerste plaats met het publiek dat nooit naar het theater komt. Onder het discussiëren van die nieuwe theatervormen kwamen de groepen geleidelijk tot een gemeenschappelijke basisideologie, die meestal socialistisch gekleurd was.

In enkele officiële theaters vormden zich groepen die collectief een aantal voorstellingen op het getouw zetten. Het belangrijkste experiment van groepstheater kwam van het Stadstheater van Göteborg (in '67-'68). In samenwerking met de hele groep schreef één van de acteurs (Kent Andersson) teksten over individuele problemen met maatschappelijke relevantie. Zo ontstonden drie nu reeds beroemd geworden stukken: Sandlådan (De zandbak), Flotten (Het vlot), Hemmet (Het tehuis), met kritiek op maatschappelijke toestanden waaronder resp. de kinderen, de volwassenen en de ouden van dagen lijden.

Het conservatieve deel van Zweden zette via de pers een campagne op het getouw tegen het radicalisme van het Stadstheater, dat trouwens al vlug omgedoopt werd tot de Opera van Peking.

De opvoeringen kenden evenwel een overweldigend succes en gaven aanleiding tot verdere experimenten met groepstheater in officiële theaters, o.a. in het Stadstheater en in het befaamde Koninklijke Dramatische Theater (kortweg Dramaten), te Stockholm.

De belangrijkste inzet qua theatervernieuwing en distributie kwam echter van de vrije groepen. Die groepen leven in moeilijke economische omstandigheden. Vele ervan worden nu al wel minimaal gesubsidieerd (subsidie voor alle groepen samen komt overeen met het bedrag dat één middelgroot stadstheater als subsidie ontvangt), maar ze moeten vooral leven van de opbrengst van de biljettenverkoop.

Het principe van gelijk loon voor iedereen wordt toegepast. Dat gelijke loon varieert van groep tot groep, maar is toch gewoonlijk niet meer dan 2.000 ZK per maand (ca. 17.000 fr.), d.w.z. de helft van het wettelijke loon van een acteur, en het kan zelfs lager liggen dan het minimumloon.

[p. 698]

In de jaren 1965-1969 zorgden de vrije groepen, vooral dan Pistolteatern (het Pistooltheater) en Narren (de Nar) voor heel wat opschudding. Het Pistolteater bracht happenings en hemelbestormend avantgardisme.

Na enkele woelige jaren van vergedreven technische experimenten, onder meer met een ingenieus geconstrueerde ‘kleurmachine’ als belichtings- en decorprincipe, schakelde de groep over naar politiek toneel. De laatste jaren gaat hun voorliefde uit naar de proletarische burleske stukken van Dario Fo.

Het politiek geëngageerde Narren, gestart in 1965, bracht met Chïcago (1968) van Sam Separd in een origineel mengsel van satire, pornografie, poëzie en maatschappijkritiek, een van de belangrijkste theatergebeurtenissen in het Stockholm van de jaren '60. De grove pornografie in hun volgend stuk, Futz van Roebelle Owens, leidde tot een storm van verontwaardiging en een dreigend proces. De pers hekelde de promiscuïteit en het communisme van Narren in één adem. Narren heeft toen zijn speeltrant over een andere boeg gegooid en brengt nu kwalitatief hoogstaand documentair theater, waarin een distantiëringseffect wordt bereikt door brandende politieke onderwerpen in alledaagse realistische dialogen te gieten.

Het Fickteater (Pockettheater) - actief in de jaren 1967-1971 - viel op door zijn eigenaardig geraffineerde stijl, geïnspireerd op commedia dell’ arte en oosters theater. De groep bracht een middeleeuwse touch in het moderne Stockholm door op straten en pleinen voorstellingen te gaan geven. Die radicale distributievorm werd trouwens door vele vrije groepen gevolgd.

Bij vele vrije groepen is het muzikale element zeer belangrijk. In vele opvoeringen wordt de tekst begeleid door muziek en worden gezongen teksten ingelast. Dit is programmatisch bij de esthetisch en politiek radicale groep Nationalteatern (het Nationale Theater te Göteborg), dat trouwens wil fungeren als prototype van toneel in een echt socialistische maatschappij. Sommige groepen, zoals het populaire Fria Proteater (het Vrije Protheater) brengen geregeld chansonprogramma's, andere zijn gespecialiseerd in cabaret, revue of muziekdrama al of niet in samenwerking met popgroepen of orkesten.

De meeste vrije groepen trekken op tournee door heel Zweden, veelal met één stuk per jaar. Een fijn initiatief zijn de boottheaters die in de zomer langs de kusten trekken, en 's winters ankeren. Zo vaart de Arenabåt (de Arenaboot) elke zomer sinds 1968 door de scherenkust van Stockholm en ligt 's winters gemeerd aan de kade in Stockholm. Daar organiseerde het boottheater gedurende de winterseizoenen lunchvoorstellingen. Dat de groep er in het winterseizoen '76-'77 de voorkeur aan gaf als reizend gezelschap

[p. 699]

te land Zweden door te trekken, heeft waarschijnlijk vooral economische redenen.

Pionjärteatern (het Pionierstheater) gaat uitsluitend optreden voor een publiek dat uitgesloten is van theaterbezoek. De groep bezoekt ziekenhuizen, gevangenissen, homes enz. en treedt desnoods op in gangen, ziekenkamers, kapellen... Hun stukken behandelen nooit de specifieke problemen van het publiek dat opgezocht wordt. Het Pionjärteater wordt niet gesubsidieerd door staat of gemeente, maar krijgt bijdragen van allerlei privéen officiële instellingen.

Het aantal vrije groepen is niet geslonken en hun enthousiasme is niet gedoofd in de algemene politieke malaise van de jaren '70. Wel zijn er een aantal verschuivingen in hun principes merkbaar. De groepen laten steeds meer hun administratie over aan gehuurd part-time personeel; de tekst en de regie worden steeds vaker toevertrouwd aan specialisten; de reizende groepen concentreren zich meer en meer in Stockholm en omgeving. Sommige groepen huren zelfs al een vaste scène, zoals het Fria Proteater, dat sedert een korte tijd in het Scala huist. Een unicum daarentegen is, dat een gemeente een vrije groep ‘adopteert’ om de cultuur te stimuleren. Die kans heeft de veelgeprezen groep Skånska teatern (het theater van Skåne) - de tweede prijs in het festival van Avignon 1976! - van de stad Landskrona gekregen en dankbaar aangenomen.

Een andere tendens is de overgang van provocatie en amateurisme tot kwaliteitstoneel. De opvoeringen zijn wel nog steeds gericht op verrassingseffecten, en munten uit door humor en levenslust, dit vooral vanuit het primaire principe: contact tussen de scène en het publiek.

De ‘gebruiksteksten’ behandelen nog steeds dringende hedendaagse problemen en brengen kritiek op de kapitalistische maatschappij in het algemeen en de Zweedse maatschappij in het bijzonder. Daarnaast worden delen van biografieën van grote landgenoten in dramatische vorm gegoten, met de bedoeling hedendaagse problemen te laten herkennen.

Dezelfde thema's vinden we in de Zweedse stukken die op de officiële repertoires verschijnen. In Dramaten loopt nu onder meer Chez nous van P.O. Enqvist & Anders Ehnmark, een stuk over de corruptie in de wereld van het kapitaal en de verantwoordelijkheid van de pers, een delicaat en gedurfd onderwerp, waarop dan ook onmiddellijk werd gereageerd met eisen tot censuur en dreigen met processen.

Het grote succes van het speeljaar 1975-'76 was P.O. Enqvists Tribadernas Nat (De nacht der Tribaden), een stuk rond de grote Zweedse schrijver August Strindberg (in februari 1977 met groot succes opgevoerd door het NTG).

[p. 700]

Dat de officiële Zweedse theaters de laatste jaren vele eigentijdse Zweedse dramatiek opvoeren, is een gevolg van het geradicaliseerde cultuurclimaat en (onrechtstreeks) van het optreden der vrije groepen. Tot diep in de jaren '60 werd immers hedendaagse Zweedse dramatiek als niet-vol aangezien (behalve misschien enkele werken van Lars Forssel en Werner Aspenström), getuige o.a. de anthologie met toneelstukken, onder de symptomatische titel Refuserad (Geweigerd). In die situatie heeft zelfs Ingmar Bergman als directeur van Dramaten (l963-'66) geen verandering gebracht.

De inheemse dramatiek kende desondanks toch een zekere bloei dank zij het Radiotheater. Hier vonden de Zweedse schrijvers gedurende veel decennia het forum dat hen door de theaterdirectie werd onthouden. Het Radiotheater heeft er trouwens een erezaak van gemaakt de Zweedse dramatiek te stimuleren door de schrijvers aan te moedigen met bestellingen en publicaties. Sedert 1945 geeft het Radiotheater jaarlijks een anthologie uit met een greep uit de beste Zweedse luisterspelen van het jaar. Dit verklaart het feit dat het gros van de Zweedse romanschrijvers ook dramatiek schrijft. De laatste jaren debuteren de gereputeerde Zweedse en Finland-Zweedse schrijvers eindelijk ook met hun dramatisch werk op de officiële Zweedse scènes. Het grootste succes kennen P.O. Enqvist (^o 1934) - een van de belangrijkste figuren uit de beweging van de documentaire roman in Scandinavië - en Sven Delblanc (^o 193l), het schoolvoorbeeld van een moeilijk én toch populair schrijver.

Van het vroegere Zweedse toneel haalt er maar zelden iets de planken, alleen de stukken van de radicale liberaal Carl Jonas Love Almqvist (1793-1866) en de arbeider-schrijver Rudolf Värnlund (1900-1945) komen soms op het repertoire. De naam van de geniale August Strindberg (1849-1911) ontbreekt echter sedert de tweede wereldoorlog nooit meer op de officiële repertoires. Zijn stukken vormen dikwijls de hoogtepunten van het seizoen van de officiële theaters, vooral dan toen Ingmar Bergman de regie kwam voeren.

De vernieuwing in het officiële theater in Zweden heeft zich gekristalliseerd rond twee punten: de structuur van het officiële toneelgezelschap is democratischer geworden onder invloed van het groepstheater; het repertoire is vernieuwd met nu een plaats voor Zweedse dramatiek die eigentijdse problemen behandelt.

Maar vergedreven experiment met vorm en inhoud, contact met een breed publiek, onafgebroken vernieuwing in het teken van idealisme en pathos is enkel bij de vrije groepen te vinden.

[p. 701]

Bibliografie

1.	De dagelijkse theaterbladzijde van de Zweedse kwaliteitskrant Dagens Nyheter.
2.	P.G. Engel och Leif Janzon. Sju decennier. Svensk teater under 1900-talet. När? Var? Hur? Serien, Forum 1974.
3.	Margareta Wirmark. Nuteater. Dokument fran och analyse av 70-talets gruppteater. Rabén & Sjögren 1976.