Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 604]

Kroniek
Hugo Brems / Steden en sentimenten

Zopas werd de Arkprijs van het Vrije Woord, ieder jaar toegekend door de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, uitgereikt aan Freddy de Vree, voor zijn dichtbundel Steden en sentimenten, een uitgave van De Bezige Bij te Amsterdam. Freddy de Vree, geboren in 1939 te Antwerpen, is als dichter geen veelschrijver. Zijn vroegste literaire activiteiten dateren al van in het begin van de jaren 60, toen hij meewerkte aan avantgardistische jongerentijdschriften, zoals Nul en Monas. Hij viel daar op door zijn grote belezenheid in buitenlandse literatuur. Hij had o.m. een belangrijk aandeel in het bekend-maken bij ons van auteurs als Sade, B. Vian, Burroughs, G. Bataille e.a. Sinds 1963 publiceerde hij zes dichtbundels, waarvan de enige twee, die bij een ruimer publiek weerklank vonden, die waren, waarvoor hij het mystificerende pseudoniem Marie-Claire de Jonghe koos.

De relatieve onbekendheid van Freddy de Vree als dichter heeft ongetwijfeld te maken met de aard van zijn poëzie. Al van bij het begin van zijn optreden in de literaire en kritische wereld poneerde hij als programma dat literatuur een vak is, waarbij factoren als belezenheid, doorzicht en techniek zwaarder doorwegen dan de traditioneel geheiligde facetten als bijv. sociaal bewustzijn, verbeelding, gevoelsrijkdom enz...

Een sterk ambachtelijke poëzieopvatting dus, die radicaal anti-romantisch is, die hoge intellectuele eisen aan de lezer stelt. Die uitgangspunten is hij trouw gebleven. Zijn bundel opstellen en kritieken over moderne kunst en literatuur, Rita Renoir, enz., die in 1973 verscheen, opent met een citaat van Stravinsky: ‘Inspiratie, kunst, kunstenaars, allemaal op zijn zachtst genomen wollige termen die ons beletten klaar te zien in een gebied waar alles evenwicht is en berekening en waardoorheen de wind waait van de spekulatieve geest. Het is pas daarna, het is echt pas daarna dat die emotionele ontroering ontstaat waaruit de inspiratie voortkomt.’ (7). En een bladzijde verder: ‘Men kan zelfs een Samuel Becket niet lezen zonder zich bewust te zijn van de muziekwereld van Berio, de abstrakte bloemen van Wols, de eindeloze lichtgolvingen van Mack. Men leest Kerouac's boeken niet juist zo men niet op zijn minst een beetje houdt van Parker's muziek.’

[p. 605]

Het klinkt soms nogal pedant, high brow, in de trant van: ‘ik heb het allemaal gelezen’, ‘ik ben er overal geweest’, ‘ik noem de mensen met hun voornaam’.

Maar interessant is dat beide citaten twee wezenstrekken van de poëzie van De Vree verwoorden, nl. het overdachte, bewust uitgebalanceerde karakter ervan, en ten tweede de manier waarop zij ingebed is in een stroom van artistieke en cultuurhistorische verwijzingen, alle twee trekken van een intellectualistische poëzie. Steden en sentimenten is een bundel die hoofdzakelijk in cycli geschreven is. Hij omvat drie reeksen, die elk een geografische plaatsnaam als titel hebben, ‘Iowa City’, ‘Goro’, en ‘Venetië’. Daarnaast twee losse gedichten, nl. ‘Sentimenten: een jaar’, en ‘Robijn: een week’, gedichten die dan nog intern de structuur van een cyclus vertonen. De acht gedichten van ‘lowa City’ zijn ontstaan op verzoek van de Amerikaanse dichter Paul Engle, tijdens een verblijf aldaar als medewerker aan een ‘literaire workshop’. Dat gelegenheidskarakter, dat dichten op uitnodiging, past helemaal in De Vrees poëzieconcept: een schrijven naar de ontroering toe, niet ervan uitgaand.

Dat is heel duidelijk in deze cyclus. We maken het mee hoe de dichter zichzelf al schrijvend op gang trekt, hoe hij zich woordelijk oriënteert. Het eerste gedicht geeft in hoofdzaak een opsomming van objectieve gegevens, waarnemingen en cijfers, a.h.w. de coördinaten van zijn aanwezigheid in de stad: adres, telefoonnummer, en daartegenover de observatie van wat buiten is: ‘Hier sneeuwt het / lompen van koude op lagen van ijs’. En daartussen het ik, een naam in de telefoongids: ‘Een naam als van een vreemde, als bovenaan een publikatie (9).’

Zo bevat elk gedicht een observatie, een anekdote, een persoonsbeschrijving, maar formeel zo vernuftig geconstrueerd, dat er dubbele bodems ontstaan; identificatieplaatsen voor de lezer. Zo in het tweede gedicht: ‘Uitzicht vanuit 110 North Dubuque, 8e etage’. Een beschrijving van de winterse rivier en een evocatie van de dood lopen door een maniëristisch spel met haakjes in elkaar over, worden elkaars metafoor. Zo worden hier alle beschrijvingen, alle details tegelijk sfeerschepping, tijdbeeld en uiteindelijk dragers van emotie of levensbeschouwing: geen kopieerlust des dagelijksen levens, maar observatie en informatie als zorgvuldig uitgezochte bouwstenen voor een kunstwerk. In die emotie en in die levensbeschouwing ligt een zware klemtoon op de dood, het verval, de illusieloosheid.

Zo in het laatste gedicht, ‘Vertrek’, dat zijn spankracht helemaal dankt aan het samenvallen van twee betekenisniveaus: het verblijf in Iowa City is als het leven, het vertrek als de dood:

[p. 606]

 

‘Alsof ik hier nooit geweest was ga ik weg,

 

luttele maanden later.

 

Het vriest dertig graden onder nul en de lucht

 

is onzichtbaar. Het stadje ligt stil, lam

 

van Kerstmis en Nieuwjaar.

 

Ik heb hier niets verloren, niets gevonden,

 

ik zag hier de Mississipi en kan hier niets verlaten’. (16)

De tweede cyclus, ‘Gozo’, omvat 12 gedichten. Gozo is een eiland, dat samen met Malta en Comino de republiek Malta vormt. De historische en culturele reminiscenties zijn hier, evenals in de derde cyclus, ‘Venetië’, van kapitaal belang. Er wordt verwezen naar Odysseus, de nimf Calypso, de neolitische tempel op het eiland, de verwarde geschiedenis waarin Italië, Arabieren, Turken en Engelsen een rol speelden, enz... Verwijzingen naar het christelijke, joodse en Arabische verleden worden uitgespeeld tegen elkaar en tegen de bewogenheid van het schrijvend ik. In dat samenspel krijgt de titel van de bundel zijn volle betekenis: ‘Steden en sentimenten’: objectief en subjectief, buiten en binnen, die elkaar oproepen. Een beschrijving van de neolitische tempels opent het zicht op een bestaan dat vergeefsheid is, ‘blokken van tijd gestapeld op tijd’, en ‘Hagedissen, vlinders, / Geen vliegen of bijen of gegons.’ (20). In dit soort poëzie ligt m.i. de kracht van De Vree: gevoelens worden gesteld tot decors, of omgekeerd eigenlijk: in een uitgekiende weergave worden omgevingen tot gestalten van sentimenten. Of dieper: geen sentimenten, omdat de term sentimenten het anekdotische, situatiegebondene oproept: liever ‘Stimmungen’, gevoelsgeladen levensfilosofie. Die wordt geresumeerd in het slotgedicht van ‘Gozo’: met Malta en Comino de republiek Malta vormt. De historische en culturele reminiscenties zijn hier, evenals in de derde cyclus, ‘Venetië’, van kapitaal belang. Er wordt verwezen naar Odysseus, de nimf Calypso, de neolitische tempel op het eiland, de verwarde geschiedenis waarin Italië, Arabieren, Turken en Engelsen een rol speelden, enz... Verwijzingen naar het christelijke, joodse en Arabische verleden worden uitgespeeld tegen elkaar en tegen de bewogenheid van het schrijvend ik. In dat samenspel krijgt de titel van de bundel zijn volle betekenis: ‘Steden en sentimenten’: objectief en subjectief, buiten en binnen, die elkaar oproepen. Een beschrijving van de neolitische tempels opent het zicht op een bestaan dat vergeefsheid is, ‘blokken van tijd gestapeld op tijd’, en ‘Hagedissen, vlinders, / Geen vliegen of bijen of gegons.’ (20). In dit soort poëzie ligt m.i. de kracht van De Vree: gevoelens worden gesteld tot decors, of omgekeerd eigenlijk: in een uitgekiende weergave worden omgevingen tot gestalten van sentimenten. Of dieper: geen sentimenten, omdat de term sentimenten het anekdotische, situatiegebondene oproept: liever ‘Stimmungen’, gevoelsgeladen levensfilosofie. Die wordt geresumeerd in het slotgedicht van ‘Gozo’:

‘Bij het gehucht Ghajn Ludin (Fontein der Joden)
treft men een hol in een rots waarheen
men de dieren joeg met bamboestokken,
omdat er een geest in huisde die ze vet mestte.
Overmatig drinkend en vretend
op de strook zand beknabbeld door de zee
als moesten we terug naar een kontinent van honger,
klem in het leren harnas van de hitte,
graaien we naar wijn en citroenen en cirkelbrood
en naar elkaar
op Gozo, een eiland van rotsen en valken.’ (30)

Geschematiseerd gaat het om de tegenstelling tussen leven en dood, maar

[p. 607]

in de oppervlakte van de versvorm krijgt dat schema pas zijn eigenlijke diepgang: in de contrasten van warm en koud, licht en donker, ja en neen, met telkens daartussen schermen, filters, spiegels, die de contrasterende polen in elkaar doen overlopen. Het best is dat geslaagd, vind ik, in de cyclus ‘Venetië’. Bijv. in het tweede gedicht daarvan. In de eerste strofe wordt een tafereel geschetst: het leven hier en nu, zinnelijk genoten, ‘Pernod door een filter van zon en ijs’ op een terrasje van de Piazza San Marco. In de tweede strofe, daartegenover, de duiven, met daarbij de vraag:

‘Lieve, geloof je me
als ik vertel dat deze duiven op het eind van hun gefladder
zich in de lagune laten zinken?’ (42)

Met daarop, als antwoord, het slotvers:

‘Je nee smaakt naar anijs’.

Dubbelzinniger en precieuzer kan het niet: de ontkenning als bevestiging van het leven, uitgesproken als een kus, met de smaak van het leven en de dood.

Dergelijke verzen geven natuurlijk iets heel anders dan men in deze tijd van inflatie van de gevoelens in de poëzie kan verwachten. Zij stellen even hoge eisen aan de lezer als aan de dichter, maar zonder dat zij het daarom nodig vinden zich te verliezen in onachterhaalbare taalassociaties.

Het systeem is hier tegelijk geraffineerder en effectiever: de stijl van De Vree berust op een volgehouden concentratie op de relaties van elk woord binnen zin, vers, klank- en betekenisstructuur.

Een verhaaltje, een beschrijving, een bedenking, krijgen daardoor een poëtische spankracht, die nooit voeling verliest met het concrete, de dingen, de mensen, de gebeurtenissen.

Met Freddy de Vree heeft de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift een dichter bekroond die zijn schrijven au sérieux neemt, voor wie poëzie schrijven zo ingewikkeld is als leven.