Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 500]

André Demedts / Schrijver en gemeenschap

Die Afrikaanse Skrywerskring, toevallig uit een vriendenbijeenkomst in 1934 te Johannesburg gesticht, is een organisatie die best bij onze Vereniging van Vlaamse Letterkundigen kan vergeleken worden. Haar zesde vijfjaarlijks congres, op 25 en 26 maart 1976 te Pretoria gehouden, was gewijd aan het thema Die Skrywer en die Gemeenskap. Een onderwerp van alle tijden, zoals ons allen wel bekend, waarover men nooit uitgepraat geraakt, maar toch in Zuid-Afrika wel bijzonder actueel. Men is de moeilijkheden niet uit de weg gegaan en wel opvallend blijkt dat men, zonder man en paard te noemen, toch standpunten ingenomen heeft die duidelijk geformuleerd zijn.

Een tweede vaststelling leert dat er in Zuid-Afrika volgens P.G. du Plessis, evenzeer ‘napraters, goedpraters, heiligpraters, warspraters en teenpraters’ zijn als in alle westerse landen, hoewel ze ginder niet zo talrijk schijnen. Daar is een reden voor. Uit de referaten van het congres spreekt bij verschillende inleiders een zware bekommernis om de toekomst van hun land en volk, die bij de meesten gepaard gaat met een sterk ontwikkeld verantwoordelijkheidsbesef. Wie als bewuste Vlaming in de Belgische sfeer en mentaliteit opgegroeid is, kan zich vrij gemakkelijk in de geestesgesteldheid van onze Afrikaanse stamgenoten indenken.

Die Afrikaanse Skrywerskring heeft de lezingen die op zijn congres te beluisteren waren in een brochure van vijfenzeventig bladzijden uitgegeven. Zeker is het document belangrijk genoeg om er een bespreking aan te besteden. De openingsrede van de minister voor nationale opvoeding, Dr. P.G. Koornkorf, is menselijk en op de man af en geeft de rustige toon aan, die verder gehandhaafd bleef. Merkwaardig dat de gemeenplaatsen, zo gewild om geen potten te breken, er niet in staan. De minister zei dat de schrijvers op de steun van de regering mochten rekenen, omdat het hun taak is de wereld door het ‘schone, nobele en verheffende’ te redden. ‘Lese het sonder die minste twyfel van my 'n ander mens gemaak.’

Hij verzweeg niet dat hij Breytenbach las, dat zelfs een van diens gedichten hem diep ontroerd had en haalde verder een tekst aan van N.P. van Wyk Louw: ‘My volk, jy kan net op een manier voortbestaan en dit is in gereg-

[p. 501]

tigheid, net op een manier, in geregtigheid, al staan ons volk nog 'n duisend jaar, al gebeur met hom wat.’ Koornhof was de mening toegedaan dat een schrijver niet ‘'n profeet van sy volk’ en even min ‘'n volgeling van 'n sogenaamde volkswil of gemeenskapswil’ mag zijn. Even verkeerd vond hij het alleen over en voor zich zelf te schrijven. Een dichter in de brede zin van woordkunstenaar moest volgens hem zoals de echt religieuze mens ‘binnen’ zijn volk leven, met al zijn geledingen, tegenstellingen en overtuigingen. ‘Hy durf selfs nie glo dat een party, een kerkgenootskap of watter fragment van die volk ook al, die hele volk is nie.’ Wat in de grond neerkomt op een standpunt dat iedere eenzijdige houding verwerpt.

Afwijkend van wat de minister voorstond, klonk wel de stem van J.J. Brits, voorzitter van de Skrywerskring. Hij zag de Afrikaanse auteurs over twee groepen verdeeld, een meerderheid die medewerkt ‘aan die geestelike opbou van sy volk’ en een kleine minderheid die ‘'n betrokke kunsskrywery’ beoefent. Betrokken in de betekenis van opzettelijk tendentieus. Hij stelde daarbij een reeks vragen, waarop tegenstanders van Koornhofs open verdraagzaamheid inhaakten om te antwoorden dat niet alles toegelaten mocht worden.

Mogen schrijvers ‘'n heeltemaal ongebonde vryheid opeis?’ vroeg Brits. Wordt de oplossing van talrijke moeilijkheden door op de spits gedreven ‘skrywery’ wel gediend en mogen wij het als een ideaal beschouwen als vreemdelingen ons volgens hùn normen wereldschrijvers noemen? Is het niet onze plicht ons te richten tot ons eigen volk? Wat op het congres niet gezegd werd is dat veel tegenstellingen zo'n vijandig karakter aannemen, omdat de agressieve toon waarop gesproken en geschreven wordt een menselijk overleg onmogelijk maakt. ‘Uiterstes vul my altyd met kommer’, zei Brits. Het zou niet moeten als er van weerskanten goede wil tot het vinden van een oplossing was.

In de referaten komen vooral drie onderwerpen aan bod: de verhouding tussen esthetisch of ethisch bezielde literatuur, noodzaak of verwerping van censuur en het begrip literaire kunst ten opzichte van volkslectuur. In verband met het eerste thema werd op een schitterende manier door Bertha Smit een beschrijving van ‘die drie wêrelde van die letterkunde’ gegeven. Haar tekst begint met een toespeling op Timmermans' Pallieter. Die staat onder een boom ‘en kyk na die spel van lig en skaduwe op die blare; iemand vra hom wat hy doen, en sy antwoord? Ik ben.’

Ik en mijn werk zijn één. Maar voor sommigen volstaat zijn niet meer, je moet iets doen. ‘Vir ons tyd is nuttigheid, funksionaliteit, doelgerigtheid 'n sine etqua non vir die regverdiging van ons bestaan.’ Wij moeten de wereld hervormen. Dat is waar en toch, wat de schrijver tot een kunstenaar

[p. 502]

maakt is ‘'n uitverkiesing’, niet een opdracht, ‘die gedurige kontrapolêre spanning tussen spel en erns.’ De letterkunde transcendeert een situatie in een menselijke arvaring. ‘Dit is die probleem. Die skrywer kan niet die werklikheid uitbeeld soos die is niet; hy het net sy eie ervaring van die werklikheid.’ Dickens is groter dan Zola, ‘want geen kuns wat primêr uit verantwoordelikheid of uit 'n maatschaplik skuldige gewete gebore werd en spesifiek daarop gerig is, kan werklik groot wees en blywend nie.’

De romancier kan de werkelijkheid niet aan en schept daarom de zijne binnen de grenzen van zijn verhaal. Ze begint op de eerste en eindigt met de laatste bladzijde van zijn tekst. Die realiteit zal realistisch, romantisch, magisch, absurd of hoe dan ook de zijne zijn. Zijn eerste taak is derhalve ‘woordkunstenaar te wees’, een schepper door de taal. Als er tegen of voor iets moet geschreven worden, is het niet beter die verplichting aan een socioloog of politicus over te laten?

In haar lezing heeft Elize Botha, hoofdredactrice van het Tydskrif vir Letterkunde, in een doordringende studie over Etienne Laroux as sosiale kommentator aangetoond dat er ook zonder opzettelijkheid in een kunstwerk altijd een bepaalde strekking tot uiting komt. Maar niet noodzakelijk in de richting van de propaganda die op een bepaald ogenblik de voorrang kreeg. Want ‘die skrywer moet sy tyd vooruit wees.’ Hij ziet verder dan de waarneming van vandaag een toekomstige realiteit.

Niet zo verrassend is dat de categorische levensbeschouwing die voor- en tegenstanders van een literaire censuur aanhangen zoveel gelijkenis bezit. J.A. Heyns, die het had over Sensuur, teologies beskou, stelt dat een gelovige christen over die aangelegenheid anders zal oordelen dan een liberale (het woord ontdaan van de politieke bijkleur die het bij ons heeft) humanist. Hij gaat uit van de grondgedachten: God heeft zijn wereld ‘mooi, ordelik en bruikbaar’ gewild, maar de mens, door zijn zondezal erfelijk belast, is steeds geneigd tot verstoring en vernietiging van Gods schepping en zou daar ook mee eindigen, was God geen mens geworden om de mens uit zijn gebrokenheid te herstellen. ‘Vanuit christelike gezigspunt kan daar nie beswaar wees teen die protes-karakter van die kuns nie, alleen maar, die protes mag niet sondermeer teen die bestaande as sodanig gerig wees nie, maar teen die valse, die lelike, die onware en die bestaande.’

Om de ondergang van de hoogste geestelijke waarden te voorkomen is ‘sensuur nie net moontlik nie, dog ook dringend noodsaaklik.’ Heyns gelooft dat de christen, omdat hij ‘grondig’, bedoeld wordt in zijn wezen zelf ‘bedorwe’ is, zelfs als hij volgens zijn geweten handelt, als scheppende kunstenaar niet vrij is. Daarom moet hij van buitenuit geleid worden. Niet door de staat, voegt hij er onmiddellijk aan toe, maar door een orgaan dat

[p. 503]

zijn beslissingen wettigt op het woord van de bijbel. Een mogelijke opwerping die de theoloog niet voorzien heeft of toch niet opvangt, is of hij in de lectuur van de Schrift voldoende waarborgen ziet om althans van zijn gezichtshoek uit vergissingen te voorkomen.

H.W. Rossouw, die het begrip censuur als filosoof bekeken heeft, oordeelt dat het theologische standpunt onhoudbaar toeschijnt, omdat de schrijver, als hij werkelijk een schepper is, geen alternatieven heeft voor zijn schepping. Anders dan hij het zegt kan het niet, of het is niet waarachtig meer. ‘Literêre werk is outonoom.’ Maar niet zoals het schaakspel, dat geen belang voor de samenleving oplevert. De letterkunde bezit een sociale draagwijdte, want ‘enige literêre werk wat die naam verdien, het ten minste iets te sê wat die moeite werd is om gesê te word.’

Daar ligt de reden waarom ook een democratische regering de literatuur mag subsidiëren en desnoods censureren. Zelfverwerkelijking is voor eenling en volk het hoogste goed, maar in bepaalde gevallen, waar essentiële waarden zoals openbare moraliteit, staatsveiligheid of ‘handhaving van 'n stabiele politieke orde’ ernstig bedreigd worden, mag een democratisch gezag maatregelen treffen. Dat geldt in het algemeen, waarom dan niet voor de literatuur? Onbeperkte vrijheidsbeleving betekent dwang van de sterksten tegenover de zwakkeren. Vroegertijds werd die onderjukking door ondergeschikte machten als het gezin, de school en de kerk afgeremd, maar nu is het zo dat die gemeenschappen geen invloed genoeg meer hebben om die rol te vervullen, zodat zij door een hoger en algemeen orgaan moet overgenomen worden.

Het congres van Die Skrywerskring werd met lezingen van meer praktische aard besloten. Vincent van der Westhuizen pleitte voor meer belangstelling voor wat hij ontspanningsleesstof noemde. Men is er nooit in geslaagd, stelde hij vast, juist uit te maken waar de literatuur als kunst ophoudt en de volkslectuur ware kunst wordt. Waarom dan een scheidingslijn trekken, die niet op een objectieve maatstaf steunt? Om zijn betoog kracht bij te zetten wees hij erop dat in Zuid-Afrika de oplage van ‘'n ernstige roman’ drie- tot vijfduizend en van een verzenbundel tweehonderd exemplaren bedraagt, terwijl een volksverhaal uitgegeven door een van de negen boekenclubs die het land rijk is, op veertien- tot vijftienduizend exemplaren gedrukt wordt.

De vijf voornaamste Afrikaanse periodieken, het zij maandschriften, veertiendaagse of weekbladen, die voor een algemeen publiek bestemd zijn, halen hoge cijfers: Keur 181.713, Die Huisgenoot 165.413, Sarie Marais 159.637, Rooi Rose 147.946 en Die Brandwag 68.412. Als wij er rekening mee houden dat de Afrikaanssprekenden ten hoogste twee en een half

[p. 504]

miljoen blanken en twee miljoen kleurlingen tellen, moeten wij besluiten dat er in Zuid-Afrika, een zonnig land met korte winters, veel gelezen wordt. Daar komt nog bij, wat de vergelijking met onze toestand vergemakkelijkt, dat de academisch gevormde Afrikaanssprekenden nogal geneigd zijn Engelse boeken te lezen. Een laatste argument door Van der Westhuizen ingeroepen om de volkslectuur meer te waarderen was dat zij, voor het behoud en de ontwikkeling van de taal in verbondenheid met de alledaags sprekende mens, een ontzaglijke verdienste heeft.

Ten slotte hield P.G. du Plessis, als hoog ambtenaar bij het Ministerie van Nationale Opvoeding, een betoog waarin hij vroeg: is staatssteun aan de letterkunde nodig en wie moet gesubsidieerd worden, als de schrijvers het onderling niet eens zijn? Zijn antwoord: ja, ook iedere westerse staat doet het en wij laten het best de betoelaging over aan een kunstraad, die van de politieke macht, die de middelen moet verschaffen, onafhankelijk is.

Van der Westhuizen beëindigde zijn spreekbeurt met de overtuiging uit te drukken dat het de roeping is van de Afrikaanse schrijvers in dienst te staan ‘van 'n Afrikaanse gemeenskap, maar ook van 'n wêreld wat die glorie van sy romantiek verloor het; 'n wêreld wat verwording as die enigste realisme aanvaar het; 'n wêreld wat sidder voor sy eie losgelate duiwels; 'n wêreld gestroop van sy drome; 'n wêreld verarm deur materialisme en kapitalisme, 'n naakte, koue, bewende wêreld waarvan die aktualiteite bisar is. Aan so'n wêreld wil ons die altyd nuwe droom gee, die droom van menslike warmte en innigheid - maar met die vertroue dat dit niet 'n droom sal bly nie. Nié as ons dit bedink nie: alles wat waar is, alles wat eerbaar is, alles wat regverdig is, alles wat rein is, alles wat lieflik is, alles wat loflik is.’