Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 200]

Kroniek
André Demedts / Driemaal Afrika

Jac. Bergeyck, De pofadders. D.A.P. Reinaert Uitgaven, Brussel, 1975. 316 blz.

Frank Martinus Arion, Afscheid van de koningin. De bezige bij, Amsterdam, 1975. 344 blz.

Herman Vos, De koning van Tahoua. De Clauwaert, Leuven, 1976. 70 blz.

Jac. Bergeyck is een schuilnaam. De schrijver, een Limburger van afkomst, heet Jaak Theuws en werd op 14 november 1914 te Lommel geboren. Omdat hij, vergeleken bij anderen wier werk minder betekenis heeft dan het zijne, veronachtzaamd wordt, verstrekken wij over hem enkele gegevens, die wij ten groten dele aan zijn uitgever te danken hebben. Na zijn humaniora trad Bergeyck in de Franciscanenorde en studeerde wijsbegeerte en letteren te Leuven, waar hij in 1953 de doctorstitel behaalde. Intussen werkte hij sinds 1947 als missionaris in Katanga, de koperprovincie van het vroegere Belgisch-Kongo, die nu haar inlandse naam Shaba terug gekregen heeft. Hij bleef er tot in 1959, het jaar dat Het onzekere hart, zijn eerste novelle, verscheen, en had middelerwijl van de gelegenheid gebruik gemaakt om in Johannesburg colleges in de Bantoetalen te volgen. Daar lag het begin van zijn wetenschappelijke loopbaan. Voortaan was het Dr. J. Theuws die als lector op de voorgrond trad, achtereenvolgens aan de universiteiten van Lovanium bij Kinshasa en Lubumbashi, het voormalige Elisabethstad, later aan het Rijksuniversitair Centrum te Antwerpen, nu sinds enkele jaren als professor in de afrikanistiek aan de University of Windsor in Canada.

Naast zijn volkenkundige bijdragen over de Baloeba heeft Theuws, onder het pseudoniem Bergeyck, nog de romans De levende doden (1960), Het levende beeld (1962), Het stigma (1970) en De pofadders (1975) laten uitgeven. Laatstgenoemde werken werden bekroond, Het stigma met de Prijs van de Vlaamse Provinciën en De pofadders met de Reinaertprijs voor de beste roman. Alles wat wij van hem gelezen hebben bezit kwaliteit en steekt gunstig af tegen het soort uit berekening geschreven eendagsliteratuur, dat om andere dan artistieke redenen opgehemeld en gekocht wordt. Het onderwerp van Bergeycks verhalen is de zwarte bevolking van Centraal-Afrika. Hij is ermee vertrouwd door jarenlange dagelijkse omgang, bekendheid met de inlandse talen en belangstelling voor haar zeden en gebruiken, geschiedenis en overleveringen.

Uit zijn werk komt hij naar voren als iemand die kan bewonderen en daardoor de genegenheid opwekt die toegang tot de harten en verborgenheden van eenling en gemeenschap verschaft. Die bewondering is in onze heden-

[p. 201]

daagse letteren een zeldzame gave geworden. Waar zij, zoals bij Bergeyck, met kritische zin verenigd gaat, waarborgt zij het streven naar waarachtigheid, de eerste eigenschap van een kunst die haar tijd kan overleven. Het grote gevaar voor een geleerde die literatuur schrijft in verband met zijn specialiteit lijkt ons dat hij zijn wetenschap boven het leven zou stellen. Dat kan natuurlijk zeer merkwaardig en boeiend zijn, maar het is evenmin heilzaam voor de kunst als gevoelens en verbeeldingen in een wetenschappelijk betoog.

Ook in De pofadders heeft Bergeyck die vergissing vermeden. Klaarblijkelijk steunt de inhoud van zijn roman op ervaring en waarneming, maar die benadering van zijn schrijfstof gaat samen met het verlangen, zijn opgedane gegevens in de vorm van een roman tot een eenheid te verbinden. Een verhaal op zich zelf met eigen karakter en voorkomen, verwoord in een bezielde en doelmatige taal. Het handelt over de negerin Odessa, die in haar clan en zelfs daarbuiten als een leidende vrouw optreedt, die aan de ene kant tracht de voorvaderlijke tradities die haar zinrijk toeschijnen te bewaren en aan de andere zijde de nieuwe en waardevolle bestaanselementen die haar volk opgedrongen worden daarin te verwerken. Dat streven dient gezien tegen de achtergrond van de tragische gebeurtenissen, broedertwisten en vreemdelingenhaat die Zaïre tussen 1960 en 1970 verscheurd hebben en tegelijk in verband gebracht met haar persoonlijke levensgeschiedenis, haar liefde voor een Senegalees, die een profetenrol speelt en met wie zij trouwt. Tot zij ten slotte als een soort zienster en geneester, alleen achtergebleven, voor de jongere generatie haar betekenis verliest en wacht op de dood.

De ontwikkelingsgang van haar leven kan symbolisch gezien worden als het bewijs dat de negerbevolking, in weerwil van Mobutu's kruistocht om de authenticiteit te herstellen, bezig is met haar eigenheid te verliezen. Dat zal wel niet de bedoeling geweest zijn en toch schijnt de uitbeelding van die evolutie ook in de opbouw van de roman aanwezig. Hij vertoont een meer verbrokkelde samenhang dan Het stigma, het werk van Bergeyck dat wij als zijn beste beschouwen. Voorlopig vanzelfsprekend. Nochtans ontbreekt het niet aan sterke bladzijden. Zo denken wij aan het griezelige tafereel waar Odessa een aantal mannen met een bloedritueel tot eed- en lotgenoten merktekent en aan de beschrijving van onaanzienlijke gebeurtenissen, die later, als de Afrikaanse mens al verder van zijn verleden vervreemdt, voor een goed begrip van zijn verleden beslissend zullen blijken. Dus toch wetenschap? Het is een verrijking voor een literatuur als de onze, waarin te weinig wetenswaardige dingen aan bod komen. Maar de artistieke norm vereist dat die kennisoverdracht, zoals de delen van ons lichaam

[p. 202]

een gesloten geheel uitmaken, organisch in de roman ingevoegd wordt, wat hier wel enigszins te wensen overlaat.

Wij blijven in Afrika met Afscheid van de koningin door Frank Martinus Arion. Niet zonder reden heeft de uitgever op de titelbladzijde ‘roman’ laten drukken, hoewel het blijkbaar in het eerste deel van het boek al evenzeer om een reportage gaat. Maar op een bepaald ogenblik is de schrijver, die ‘commentaar en achtergronden op het nieuws’ voor Nieuw Nederland levert, van de journalistiek naar de letterkunde overgestapt, met het bedenkelijke gevolg dat zijn verhaal ergens, bij manier van spreken, tussen twee genres noch kant noch wal raakt. Het is een babbelboek, eerder de röntgenfoto van de auteur dan de stelselmatige uitwerking van een gegeven. Arion heet zichzelf in de tekst Sesa Lopes en licht er ons terloops over in, dat die voornaam - wat wij niet wisten - van Caesar afgeleid is. Lopes werd op Curaçao geboren, is donkerhuidig en is naar Nederland uitgeweken, waar hij zich voortdurend aan allerlei misstanden en menselijke tekorten ergert. ‘Nederlanders zijn dieren’, (112) zegt hij. Als vee bij een drinkplaats, waar de sterken de zwakken verdringen. Zij geven hoog op over hun verdraagzaamheid, maar laten genoegzaam voelen dat wie niet tot hun ras behoort voor minderwaardig geldt. ‘De Hollanders hebben nooit treinen gesaboteerd die Joden naar Duitsland voerden.’ (108) en ‘Wat tolerantie betreft zijn zij op dit ogenblik een slechter voorbeeld dan Cuba.’ (112)

Lopes is op reis in Noord-West-Afrika, naar aanleiding van een bezoek van Koningin Juliana aan de republiek Sogo. Wat hij over dat land, tweemaal zo groot als Nederland en met een bevolking van drie miljoen zielen, vertelt, is merkwaardig. Ofschoon je je afvraagt of het wel juist is als je de ‘roman’ ten einde gelezen hebt. Geslaagd vonden wij ook de passage waarin Arion handelt over een ontmoeting met een bitter jong meisje die ‘werkte op haar rug’ (40), een Afrikaanse Sonja van Dostojevski, die hij zonder tegenprestatie wat gelt toestopt omdat hij met haar te doen heeft.

Maar niet zo lang daarna begint hem zijn verbeelding parten te spelen. Hij ontmoet in het vliegtuig een Zuidafrikaanse, die om een studiewerk voor te bereiden naar Europa op weg is. Blank Zuid-Afrika is een land waarmee hij ‘voortdurend in oorlog’ is. Niettemin, na lang over en weer gepraat en de nog langere door haar zelf verhaalde levensgeschiedenis van een Hollandse dame, die een vurige aanhangster van een revolutie van links blijkt te zijn, ontstaat er tussen de Zuidafrikaanse Naomi (van Nederlandse afkomst!) en Lopes een liefdesverhouding, die niet hoeft besten-

[p. 203]

digd te worden als zij maar een zwart kind van hem krijgt.

Allemaal goed. Wij eerbiedigen ieders overtuiging en brengen waardering op voor de levendige, vaak pittige stijl van Arion. Maar voor inhoud en bouw van zijn roman, zo geïmproviseerd als ze zijn, voelen wij veel minder. Het is goedkoop en onbetrouwbaar.

Nog één voorbeeld. Het bekende gedicht van Bloem Huiswaarts reizende, met de versregels ‘De tijd vergaat met droomen. - Als ik bij u ben gekomen, ben ik weer wat nader bij mijn dood’, schrijft hij aan Werumeus Buning toe. Zo'n detail en andere vergissingen doen twijfel rijzen aan talrijke boude verklaringen, die men niet op hun waarheid kan toetsen. Toch zal het boek om zijn engagement door sommigen geprezen en zijn agressiviteit met leedvermaak door anderen gelezen worden. Het is nu zo ver dat objectiviteit niet meer telt, waar succes beoogd wordt, of de vernietiging van de grondslagen waarop de Westeuropese samenleving tot nog toe gesteund heeft, in haar streven om de grootst mogelijke gelijkheid met de grootst mogelijke vrijheid te verenigen.

Een derde en laatste maal naar Afrika met Herman Vos en zijn novelle over De koning van Tahoua, die gelukkig geen potentaat, maar een arme bijdehante en sympathieke knaap blijkt te zijn. Een paar jaren geleden verbleef een Belgische militaire zending enige tijd in Centraal-Niger, het Sahelgebied, om de daar heersende hongersnood, gevolg van een langdurige droogte, te helpen lenigen. Als hulpje in de soldatenkeuken werd er het jongetje Ibrahim door onze landgenoten min of meer verwend, met het gevolg dat er tussen de knaap, zijn omgeving en zelfs zijn familie een zekere vervreemding ontstond. Zo kwam hij onder meer tot de ontdekking dat zijn ouders bij een diefstal van eetwaren uit het magazijn van de Belgen betrokken waren, waarop een nog zwaardere ontgoocheling hem wachtte toen bleek dat zijn moeder er met de dief vanonder gemuisd was.

Toen onze mensen Afrika verlieten, kwelde het chef Tack in het bijzonder dat hij Ibrahim niet naar ons land mee kon nemen, al had hij het mogelijke gedaan om hem in Niger een baantje te bezorgen. Wat zou er van de kleine terecht komen in een wereldje met heel andere zeden, waar het bestendig aan het onmisbaarste, het dagelijks brood ontbrak? Het verhaal is eenvoudig verwoord, niet met de aangrijpende grootsheid van De zonen van Pepe Gimenez waarmede Vos in 1960 gedebuteerd heeft, bijna zo rustig en van hartstocht ontdaan alsof het voor scholieren geschreven was. Maar de lezer kan en moet erbij denken, dat de Sahelhongersnood, meer dan een letterkundig motief, een tragische werkelijkheid is geweest.