Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 781]

Kroniek
Willy Spillebeen / Twee rode vossen: Sonja Prins en Dirk Kroon

De stichting uitgeverij Malperthuis, Amsterdam, die in 1974 werd opgericht, heeft intussen negen uitgaven op de markt gebracht, alle in de Rode Vossen-reeks. Uit de namen van de auteurs: Sonja Prins, J.J. Wesselo, Jacques Kruithof, Willy Roggeman, Eldert Willems, Lucienne Stassaert, Vincent van der Linden, Dirk Kroon en Mark Insingel, moet blijken dat Malperthuis ‘in de slechte situatie van de progressieve literatuur verandering (wil) brengen: door “geëngageerde”, “moeilijke”, “niet-modieuze”, “onrendabele”, etc. etc. kortom progressieve boeken voor een betaalbare prijs uit te geven.’

Sonja Prins en Dirk Kroon, een oudere en een jongere, krijgen dus vanwege de uitgever het etiket ‘progressief’ mee. What 's in a name, tenslotte? Misschien zijn ze ‘progressief’ gewoon omdat ze tegen de huidige trend in de Nederlandse poëzie ingaan.

Sonja Prins (62 jaar) mocht de Rode Vossen-reeks openen met haar bundel Dagboekgedigten. Zij debuteerde reeds in 1933, maar het zwaartepunt van haar dichterschap ligt in de vijftiger jaren, aldus de achterflap. Haar werk uit deze periode ken ik niet, dus kan ik bezwaarlijk oordelen of de Vijftigers haar toen terecht of ten onrechte naar de vergetelheid verdrongen. Ik moet dus de situatie beoordelen vanuit haar ‘dagboekgedichten’, en dan lijkt het me wel vanzelfsprekend dat ze met haar economisch woordgebruik, haar aforistische stijl, haar cerebrale, intellectualistische ingesteldheid, haar vrij directe betrokkenheid op haar tijd, in de vijftiger jaren allerminst kon aanslaan. Wanneer Sonja Prins associaties en metaforen aanwendt, dan liggen die niet op het vlak van de taal, althans niet in de eerste plaats, maar veeleer, wat haar enigszins verwant maakt met Sybren Polet, op het vlak van het intellect.

Dagboekgedigten is anders wel een geschikte titel voor deze 233 korte, flitsende scherfjes poëzie, die geschreven lijken in de kantlijn van de dagen. Al had Sonja Prins ze toch maar beter niet ‘gedichten’ genoemd: ze zijn veeleer verdichte, compact gemaakte gedàchten, die evenwel slechts zelden helemaal uitgewerkt zijn, maar de lezer aanzetten tot overpeinzen, tot doordenken. Vaak zijn het aforismen, die de dichteres zo heeft geschikt dat ze

[p. 782]

als ‘kleingedichtjes’ aandoen. Achteraf heeft de dichteres deze scherven geordend in reeksen die ze van een titel heeft voorzien. Op die wijze heeft ze m.i. een fragmentarisch en eigenlijk verscherfd levens- en wereldbeeld willen schetsen of oproepen. Sonja Prins wil een dissidente houding in deze tijd weergeven: ‘dissident te zijn / is iets fijns / iets zeer gekultiveerds / frambozen op een witte agtergrond’. Zij neemt ironisch en vaak ook cynisch stelling tegen haar tijd en tegen de mens als zodanig, ook tegen de man. Haar vinnige ironie richt ze tevens op en tegen de actualiteit, wat men dan ‘engagement’ zou kunnen noemen. De ‘gedigten’ blijven veelal ook notities. Men kan zich, terecht dunkt me, de vraag stellen of Sonja Prins hier niet publiceert wat Gezelle ‘Rijmreken, nageldeuntjes, spakerlingen, etc.’ en Karel van de Woestijne ‘Substrata’ noemde. Het blijven uiteindelijk fragmenten, sommige weliswaar voltooid, andere glitterend zoals een stuk graniet waarin de kwartskristallen vonkjes spatten.

Tweegesprek van Dirk Kroon (28 jaar) wordt aangekondigd als ‘Twee bundels poëzie rondom het centrale thema van de gespletenheid’. Men zou ook gewoon kunnen spreken van twee cyclussen. De eerste heet ‘Manuscript ter indentificatie’ (wat dan blijkbaar toch, luidens de ondertitel identificatie moet zijn, al weet je het met dichters natuurlijk nooit). De dichter noemt deze ‘bundel’ een serieel gedicht. Hij ‘vertelt’ over een naamloos geworden vreemdeling, een statenloze, die ‘mededeelzaamheid’ zoekt en in een stad rondzwerft. Maar reeds bij het inleidend gedicht gebeurt er een vermenging met de dichter-verteller zelf: ‘en luister / naar het eigen verslag’. De ‘verteller’ of ‘verslaggever’ - er is een zekere epische, juister anekdotische inbreng in het gedicht - spreekt aanvankelijk tot een hij-persoon, maar deelt tevens mee dat hij ‘een eigen verslag’ zal uitbrengen. De vraag ‘wie ben ik’ wordt dan ook gesteld aan die vreemdeling én aan hemzelf. Daarmee wordt al meteen de gespletenheid aangegeven van de verslaggever zelf, die trouwens later zal bekennen: ‘soms ben ik de ander’. Die gespletenheid komt tot uiting in de structuur van het gedicht: in genummerde gedichten die bij elkaar aansluiten, brengt de dichter-verslaggever een relaas over de vreemde man in een stad, terwijl hij in gedichtenreeksen die van letters voorzien zijn een relaas brengt over zichzelf. In de genummerde gedichten vertelt Kroon al meteen over een man én ook over zichzelf, zij het meer indirect wat dit laatste betreft. Aldoor ook betrekt hij het schrijven zelf in deze schizoïde zoektocht naar de ander, waaruit het zelfverlies volgt. Schrijvenderwijs moet de dichter zijn eigen schizoïde situatie analyseren. Wat hij kennelijk wil bereiken - en dat staat m.i. te lezen in de gedichten die over hemzelf handelen - is een ongedaan maken van deze schizoïde

[p. 783]

situatie: hij wil de ander worden, maar daarvoor moet hij eerst die ander kennen en om die ander te kunnen kennen moet hij tevens zichzelf kennen aangezien hij ook grotendeels die ander is. Daarom dan ook dat onderzoek naar zichzelf in de van letters voorziene gedeelten. Het eerste stuk van zelfonderzoek heet ‘Autobiografie voor jou’. Deze jij-persoon is de hij-persoon uit de genummerde gedeelten; die moet nl. weten waar hij met de verslaggever aan toe is. In de verdere genummerde gedeelten van het gedicht gaat de ‘queeste’ verder. Via de taal wordt gepeild naar verwantschap met de vreemdeling en diens werkelijkheid. Wat de zgn. verslaggever-dichter van hem verwacht is ‘houvast en vertrouwelijkheid’: hij is een soort vaderfiguur. In een andermaal méér autobiografisch ‘Dagboek van vandaag’ onderzoekt de dichter zelf zijn verhouding tot wat hij als werkelijkheid ervaart, vnl. ook tot de vaderfiguur (ook te verruimen tot God) en ervaart die als negatief. De man in de stad houdt van deze werkelijkheid, deze ‘moeder’, enkel ‘tristesse’ over; hij voelt er zich bekocht maar zal enigszins steun vinden bij de geliefde. Zo is het ook gesteld met de dichter zelf die een ‘Geladen dageraad morgen’ durft vermoeden en dan ook zijn eigen plaats weet als mens: ‘machteloos / mateloos / groot het heelal / minuskuul / klein jouw plaats / in de ordening’. Uit het slotgedicht, een soort epiloog, moeten we opmaken dat Kroon een ‘monotoon verslag van een tijdperk’ heeft willen brengen. Ten overvloede stelt hij daar nog eens: ‘de man / ik ken en ben hem soms’.

M.i. is de zgn. referentie op de achterflap, namelijk als zou de grootste verdienste van Kroons ‘Tweegesprek’ zijn: ‘het maximale effect met het minimale aantal woorden’, althans wat het ‘Manuscript ter identificatie’ betreft onjuist. Dit seriële gedicht is langdradig, uitgerafeld, zelfs bepaald vervelend. Op zichzelf is de structuur van het gedicht wel degelijk een vondst, maar er zit hooguit voldoende stof in voor een cyclus gedichten. De zgn. beknoptheid van het woordgebruik is slechts schijn: zonder veel schade had de dichter in zijn gedicht kunnen snoeien. Hij zou het op die manier essentiëler en poëtischer hebben gemaakt.

De tweede cyclus of ‘bundel’ heet ‘Tussenpersoon’ en omvat meer dan vijftig gedichten. Ook hierin wordt aldoor de thematiek van de gespletenheid behandeld. Minder anekdotisch inderdaad. Ook hier is de queeste van de dichter een zoektocht naar een onmogelijk te verwezenlijken eenheid van het ik. Een zelfverlies, dat neerkomt op een vinden van zichzelf in de anderen. In deze gedichten bereikt Kroon herhaaldelijk een hoge graad van poëzie, wat mag blijken uit:

[p. 784]

 

Dia

 

 

 

maak mijn lange doodsdroom open

 

ontwortel de dagen van geluk

 

ik heb gelijk als ik gras doe branden

 

ik ga te keer als ik erin stik

 

 

 

aan de andere kant zijn foto's genomen

 

verdraaide de aarde een gezicht

 

is er geschreven op de ogen

 

lag er een schip op het waterlicht

 

 

 

er zijn vogels

 

bewaard voor borsten

 

er zijn nagels

 

gespijkerde pop

 

 

 

nu de dag kleiner wordt aan warmte

 

vind ik mij aan mijn woorden terug

 

de beelden vermorzeld de ogen gesloten

 

ik kom nooit in mijn aarde terug