Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 449]

Kroniek
Hugo Brems / Het zuur van de nederlaag

Deze woorden uit een vers van Hans van de Waarsenburg karakteriseren goed de toonaard en strekking van zijn nieuwe bundel, Verschrikkelijke winter ('s-Gravenhage-Rotterdam/Brugge, 1975). Die bundel is evengoed het werk van Gèr Boosten, die zowat de helft van het aantal bladzijden voor zijn rekening neemt met heel knappe tekeningen. Overigens sluiten die tekeningen, in hun samenspel van realisme en vervreemdende vervormingen en combinaties, uitstekend aan bij de verzen van Van de Waarsenburg. Misschien is het zelfs het best, eerst de tekeningen te bekijken om daaruit de sfeer van de gedichten direct en zonder taalomweg ‘op te doen’: figuratieve pentekeningen met veel arceringen, die een subtiel spel te voorschijn roepen van zwart, wit en grijs. Menselijke figuren, gezichten, uit hun context donker op het witte blad geïsoleerd, en met in hun ogen een naamloze verschrikking; of gepresenteerd in confrontatie met gehavende, dreigende, vernietigende brokstukken realiteit en droom: de mens in zijn meest deerniswekkende angst en vervreemding. Zelfs in de schijnbaar idyllische, vredige reeks tekeningen, die de cyclus ‘Schetsen van zuid’ begeleidt, is de mens in het landschap ofwel afwezig, of herleid tot een nietige vlek, die zijn identiteit verliest en opgeslorpt wordt door zijn grijze achtergrond.

Zo ook de sfeer in de verzen van Van de Waarsenburg. De eerste reeks, ‘Verschrikkelijke winter’, bevat de meest hermetische gedichten uit de bundel: losse beelden, die als in een waterval op elkaar tuimelen en samen het existentiële grondgevoelen van de bundel oproepen: een grondgevoel dat even aan flarden gescheurd is als de verzen zelf:

‘onherstelbaar verminkt,
schade betalend voor de
zwijgzaam begane wintermoorden.’

Ondanks goede fragmenten is deze cyclus, samen met de laatste, ‘Dagboekbladen’, de minste van de bundel, ook al komt de centrale thematiek van nederlaag en verminking hier het minst versneden op de voorgrond.

Veel beter, en volgens mij een (nieuw) hoogtepunt in de toch al rijke poëzie van Van de Waarsenburg, zijn de twee andere cycli, nl. ‘Afscheid van het

[p. 450]

engagement?’ en ‘Schetsen van zuid’.

‘Afscheid van het engagement?’ begint met een ‘triptiek’, die veel directer, veel minder symbolisch gezocht, maar helemaal doorgloeid van ingehouden woede en verbeten onmacht de desillusies en de hoop van de geëngageerde dichter uitspreekt:

‘Breng mijn tijd terug en ik zal opnieuw
geboren worden in muziek en zingend de beat beschrijven

Breng mijn tijd terug en ik zal opnieuw
de barrikaden bestormen

Breng mijn tijd terug en we zullen weer huizen
met het geweer in de palm

Breng mijn tijd terug en ik zal weer met je wonen
in de kroegen en de huizen

Breng mijn tijd terug
en na de dood zullen we weer ademen.’

‘Reisverslag’, dat erop volgt en ook uit drie gedichten bestaat, is wat ik heel grote poëzie noem: diepgrijpende symboliek, gepuurd uit voor de hand liggende elementen uit de werkelijkheidsbeleving, een onmiddellijk aansprekend taalgebruik, dat tegelijk eenvoudig en complex is, dat de dubbelzinnigheid van de bestaanservaring intact laat en ze toch mededeelbaar maakt, dat ruimte laat voor een grond van mysterie, maar zonder te verlopen in oeverloze vaagheid.

Het zijn geen opwekkende gedichten, maar beelden van absolute verwording, ontreddering. Woorden als ‘moeheid’, ‘mist’, ‘regen’, ‘grauw’, ‘dor’, ‘oud’, ‘verschrompelen’, ‘schilfers’, ‘gespleten’, ‘aangetast’, ‘gesloopt’, ‘tevergeefs’, enz., roepen elkaar op in een obsederende echo. Dat deze verzen desondanks niet verlopen in een huilerige klaagzang is te danken aan de beeldspraak, die de individuele woorden uittilt boven het strikt persoonlijk emotionele niveau en ze opneemt in een veel dieper symbolisch en daardoor ook minder eenduidig verband.

Bijv. in het eerste gedicht:

‘Toen dan de tijd van de grote moeheid
was aangebroken

[p. 451]

 

mist en regen een grauwe kraag om zijn

 

nek vormden

 

dorre wind in het hoofd blies en

 

de asbakken voller en voller werden

 

 

 

Sprongen uit zijn mond de vergeten

 

kakkerlakken van een oud heimwee

 

 

 

Gedurig dwongen ze tot een spreken

 

waarin de jaren verschrompelden

 

tot kroos

 

schilfers hoofdhuid

 

 

 

humus’

Nog minder uitdrukkelijk persoonlijk betrokken is het ik in de reeks ‘Schetsen van zuid’. Beschrijving, evocatie van landschap en omgeving krijgen hier een groter aandeel. Maar toch blijft de grondstemming, minder obsederend maar des te subtieler, aanwezig in de verwoording en karakterisering van die omgeving. Zoals bijv. in de laatste strofen van ‘Pergamijndonk’, schijnbaar een onschadelijk landelijk tafereel:

‘De boer duwt en trekt en zet fuiken
voor de zomer;

Groen geworden en rijp schuifelt hij
met oogst onder de arm naar de winter,

om te slapen met het vee.’

De overeenkomst met de vervaagde, nietige, in depersonalisatie oplossende mensjes in de bijhorende tekeningen van Gér Boosten, is opvallend. Zoals de aanwezigheid zelf van het concrete landschap hier fungeert als een ingebouwde relativerende en rustgevende factor, zo werkt de mens, de dichter als een kritische, ontluisterende en verontrustende aanwezigheid. Idyllische vertedering en bijtende ironie liggen hier voortdurend klaar om mekaar te bespringen en het oppervlak van landelijke rust te verscheuren. Want ook daaronder ligt de ‘verschrikkelijke winter’:

[p. 452]

 

‘Met mijn hand op de archieven, een stuk

 

vla met edel bier wegspoelend

 

zie ik naar dit landschap

 

 

 

en kijk het aan.’