Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 361]

Kroniek
André Demedts / Nederlands proza

Prosper de Smet, De Griek op het vliegveld van Herrenhausen. De Clauwaert, Leuven, 1975. 142 blz.
S. Vestdijk, De persconferentie. De Bezige Bij, Amsterdam, 1975. 77 blz.
J.L. de Belder, De vervulling. De Clauwaert, Leuven, 1975. 46 blz.

Prosper de Smet (^o Gent 1919) is geen veelschrijver; wij kennen van hem één hekelgedicht Aan de Voet van 't Gravensteen (1958) en enkele prozaverhalen. Doorgaans over het leven van de Gentse arbeidersbevolking aan de zelfkant van de maatschappij, waarachtig en nauwkeurig waargenomen en, daarin enigszins afwijkend van Zielens en Boon, zonder zich zelf aan zijn personages op te dringen. Wat niet betekent dat hij er zich niet bij betrokken voelt, maar zijn vage, licht schertsende humor, een verbazing over wat de mensen zijn en doen, ondervangt alle heftige gemoedsopwellingen. Daarin is hij zoals het volk waarover hij schrijft, meer geneigd tot zelfbespotting dan tot zelfbeklag. Met die trekken leeft hij voor ons in het beste dat wij van hem gelezen hebben: zijn roman De ontploffing (1957) en een bijdrage met herinneringen aan Richard Minne, verschenen in een verzamelbundel die door Daniël van Ryssel in 1971 over de dichter van In den zoeten Inval samengesteld werd. Ons inziens werk van waarde, wij zouden het anders na zo lange tijd en zoveel gelezen teksten niet onthouden hebben.

Met zijn nieuwe roman heeft De Smet uit een andere dan zijn gewone verhaalstof geput. In De Griek op het vliegveld van Herrenhausen maken wij kennis met een gegeven waarover in onze letteren niet zoveel bestaat. Een winstpunt omdat een nieuwe inhoud, al is het ook een bijkomstig element, een verhaal aantrekkelijker maakt. In het Zwabische Herrenhausen lag tijdens de tweede wereldoorlog een verlaten vliegveld, waarop een groepje

[p. 362]

Franse krijgsgevangenen zich voorzichtig buiten alle gevaren hield. Aan die toestand kwam evenwel een einde in de nazomer van 1944, toen Amerikanen, Engelsen en Russen van alle kanten Duitslands grenzen naderden. Toen werd te elfder ure nog het gebruik van geheime wapens voorbereid en moest dat vliegveld in Herrenhausen voor wie weet wat geschikt gemaakt worden.

Er wordt een ploeg Vlaamse metselaars en timmerlieden ter plaatse gezonden om gebouwen op te richten, later komen er ook Grieken, Polen, Russen, Italianen en joden. Bijna allen opgeëisten, sommigen onder de Vlamingen vrijwillige arbeiders. Dat blijkt althans het geval met Elza Ongenae uit Gent, meisje uit een groot en arm gezin, vroeger lid van een volksdansgroep en van een jeugdherbergcentrale, die nooit aan iets kwaads gedacht en alleen verlangd heeft eens in de wijde wereld rond te kijken. Bij alle ruwheid en geweld om haar heen, blijft zij ongeschonden en welwillend zich zelf, een beetje naar het voorbeeld van de onvergetelijke meisjesfiguren uit onze literatuur, Triene uit De Loteling van Conscience, Maria Beert uit Buysses Het Recht van den Sterkste en Anneke Demeyere van Sreuvels uit Minnehandel.

Elza ziet de mensen gaarne en helpt hen waar zij kan. Zo wordt zij, bijna zonder het klaar te beseffen, verliefd op de Griek Emmanuel Rhoïdos, ofschoon die met een van zijn landgenoten een homofiele betrekking heeft. Emmanuel is door zijn fiere vastberadenheid een leidersfiguur, die een van de kampbewakers uit de weg ruimt, maar ten slotte door een S.S.-man neergeschoten wordt. Terzelfder tijd is ook de jonge Duitse soldaat Helmut Fassbinder, het type van de rechtgeaarde idealist, van Elza gaan houden en is zij evenmin voor die genegenheid ongevoelig gebleven. Die persoonlijke verhoudingen zijn onvermijdelijk verbonden met het leven en de arbeid van de werkslaven op het vliegveld, met alles wat aan honger, koude, vernederingen en wreedheden daarmee samen gaat.

Wat De Smet nochtans met sobere woorden over de martelgang van de joden vertelt, is een gruwel om niet te vergeten. Komt dan na de barre winter van 1944-1945 de Duitse ineenstorting en voor het meisje Ongenae de terugkeer naar Vlaanderen. Zij is een veel te zuivere ziel om mee te heulen en te huilen met degenen die nu op hun beurt machtsmisbruik zullen plegen. Waar zou Helmut Fassbinder terecht gekomen zijn? Zij rust niet tot zij, na maanden en maanden vragen en talen, eindelijk zijn spoor terugvindt en een kaart krijgt uit het Engelse krijgsgevangenenkamp waar hij opgesloten zit. Het verhaal eindigt, zoals het op grond van de innerlijke gesteltenis van de hoofdfiguren te verwachten was. Karakter is lot. Elzaatje en Helmut zullen samen gelukkig zijn en zij neemt naar Duitsland

[p. 363]

al de kleinigheden mee, die zij te Herrenhausen ineengeknutseld, gebreid en verzameld heeft voor haar ‘thuis’. Het mogen niet allemaal, noch in het leven noch in de letterkunde, Solvejg's en Olavi's zijn, zoals Ibsen en Linnankoski ze aan hun eenzaamheid overgelaten heeft.

Wij zullen niet beweren dat de nieuwe roman van De Smet een meesterstuk is. Waarschijnlijk zou het boek het iets beter gedaan hebben in twee novellen gesplitst. Nu bestaat er wel een zeker gemis aan eenheid tussen de belangstellingspolen: het werkkamp met de daar heersende willekeur en de gave eenvoud van Elza Ongenae's wereld. Maar even waar is dat De Griek op het vliegveld van Herrenhausen de meeste Vlaamse romans, zo dikwijls een nagepraat de een van de ander, door zijn bezielde taal, scherpe karaktertekening en verrassende kennis van leven en werkelijkheden merkbaar overtreft.

Enige maanden voor zijn dood, hem overkomen op 23 maart 1971, schreef Simon Vestdijk (^o 1898) in zes dagen de eerste hoofdstukken van een nieuwe roman. Zij beslaan zestig bladzijden en verschenen nu onder de titel De persconferentie, na een eerste beperkte oplage, in een gewone uitgave, met toevoeging van een nawoord door Mevrouw Vestdijk-van der Hoeven en een ruige brief van Vestdijk zelf aan zijn uitgever. Het is een autobiografisch geschrift over de knapen- en leerjaren van de auteur. Hij schetst zich zelf als een jongen met sterke intellectuele begaafdheid, lange tijd onder invloed van zijn opvoeding thuis vrij naïef, en toch ook bedeeld met een zekere listigheid, die er met de jaren niet minder op werd.

Zijn bekwaamheid daar gelaten, eigenlijk een normale jongen van burgerlijke afkomst, met alle gaven en fouten die daarbij behoorden. Als men zeventig jaar oud over zo'n onderwerp schrijft, heeft het geheugen reeds veel door de gaatjes van de zeef laten vallen en onze relativerende geest de meeste putten en bulten geëffend. De grote overzichtelijke waarheid is niettemin gebleven en zoals verstandige mensen dat regelen, verhaalt Vestdijk over zijn groeitijd tot man met het ironiserend afstand-nemen dat erbij past. De ontroering is er ook wel, maar onderhuids, waar zij dan nog door binnenpretjes in evenwicht gehouden wordt.

Literair beschouwd ligt het waardevolle van deze bladzijden in de uitzonderlijk fraaie stijl van het geschrift. Nederlanders zijn in het algemeen, en Vestdijk was dat in het bijzonder, knappe stilisten. Soms hebben zij minder te zeggen dan de Vlamingen, maar doorgaans doen zij het veel beter. Dat is in De persconferentie eens te meer het geval. Woordkeus en bouw van de zin, kracht en gebaldheid, gepaard met vloeiende beweeglijkheid maken er in dat opzicht een klein meesterstuk van. Kon het nu

[p. 364]

maar, dat vakmanschap te verenigen met de levensvolheid van een Tolstoj en de levensproblematiek van een Dostojefski, hoe groot en groots kon een literatuur dan worden, die nu aan de ware kenners buiten het taalgebied zo weinig te bieden heeft.

Met de novelle De vervulling van J.L. de Belder (^o 1912) keren wij naar Vlaanderen terug. Tot nog toe was de schrijver vooral bekend als dichter van romantisch innige poëzie, verwant met het werk van Rilke, waaruit hij trouwens onder de titel Wij bouwen aan U (1936) een keuze vertaald en uitgegeven heeft. Zijn proza ligt mijlen ver van het realisme, met gevoelsontladingen of naturalistische uitschieters, dat in de Vlaamse literatuur overheerst. De Belder schept een dichterlijke sfeer, door zijn beschrijving van het landschap en van mensen die plotseling opdagen, om even vlug weer te verdwijnen, zonder dat iets over hun verleden en toekomst, of het doel van hun komen en gaan wordt medegedeeld. De gebeurtenissen hebben slechts belang als bindmiddel voor de bijzonderheden die het geheel van zijn schilderij uitmaken.

Twee jonge mensen, een hij en een zij, gaan op een winterdag op reis. Er ligt sneeuw. Het land waar zij doorheen trekken, doet aan de streek tussen Schelde, Nete en Demer denken, met een brede rivier, heide, een abdij en kleine boerderijen. Brueghel heeft het zo gezien als De Belder het beschrijft. Zijn personages overnachten op goed valle het uit en rijden ten laatste met een groep zigeuners mee tot aan de stroom, waar de jonge vrouw sterft. Zij was al enkele dagen ziek en richtte zich op in haar bed, ‘strekte haar armen naar hem uit. Haar grote ogen waren een dwingende smeking. Zij riep hem nogmaals toe, vertwijfeld. En uit haar mond ontsprong alsdan een gulp van hoogrood, van haar laatste bloed.’

Wij hopen dat wie bij Wolkers en Geeraerts zweert, ook voor dit stemmingsproza naar de trant van Timmermans' Ik zag Cecilia komen uit 1938, waardering kan opbrengen. Want het slechtste dat wij van onze auteurs konden vragen, ware wel dat zij allen eenvormig hetzelfde zouden schrijven. Van de veel geprezen creativiteit zou er dan weinig overblijven en van de persoonlijke oorspronkelijkheid nog minder.