Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 298]

Kroniek
José Lambert / Poëzie in vertaling

Na te hebben meegewerkt aan de bloemlezingen van de beroemde Collection bilingue (Aubier-Montaigne) zet Maurice Carême zijn ontdekkingstochten verder in onze literatuur. Onnodig te zeggen dat Les Etoiles de la poésie de Flandre. Guido Gezelle - Karel van de Woestijne - Jan van Nylen - Paul van Ostayen (Bruxelles, La Renaissance du Livre, 1973) onze nationale ijdelheid flatteert. Maar waarom we nu precies nood zouden hebben aan een Nederlandse Verlaine of Villon is op het eerste gezicht niet duidelijk. Leest ons gecultiveerd publiek dan geen Frans meer? Dergelijke vragen doen de vertalers onrecht aan. Gelukkig maar. Het vertalen blijft een verdienstelijke, stimulerende, verjongende activiteit. Het is overigens niet toevallig dat we hier nog twee andere bundels poëzie in vertaling kunnen bespreken: Raf Tehuan, Paul Verlaine (Antwerpen, De Galge, 1974) en François Villon, Gedichten. Frans en Nederlands. In het Nederlands vertaald door Jacques Fieuws (Brugge, Orion; Den Haag, Scheltens & Giltay, 1974). Nergens komt de dubbelzinnige activiteit van het na-scheppen duidelijker tot uiting dan in het omzetten van (grote) poëzie.

Maurice Carême stelt er prijs op zijn gelauwerde loopbaan te bekronen in dienst van de Nederlandse literatuur. Hij gaat hierbij selectiever te werk dan in het verleden, vermits hij zich beperkt tot enkele sterren van het Vlaamse poëtische firmament. Door te verzaken aan de tweetalige versie benadrukt hij ook duidelijker het creatieve element. Dat hij zich aan klassieke waarden vasthecht is niet verwonderlijk. Carême is geen revolutionair, noch als dichter noch als vertaler, maar zijn assimilatie en verwoordingscapaciteit is verfijnd poëtisch. Hierin heeft hij overigens heel wat te danken aan Verlaine, zoals de volgende verzen aantonen:

O murmure des roseaux grêles,
si je savais vos tristes chants
quand le vent passe sur les prêles
et recourbe vos joncs crissants! (Gezelle, p. 11)

Qu'elle est triste la pluie qui pleure dans l'automne

(Van de Woestijne, p. 82)

[p. 299]

Het lijkt niet zo gek Van de Woestijne, zelfs Gezelle verlainiaans te lezen. Nochtans verdienen zij, als persoonlijke dichters met een eigen plaats in de historische evolutie, een minder zachte en afgezwakte formulering. - De gedichten van Paul van Ostaijen vormen natuurlijk een heel speciaal struikelblok, maar Carême's teksten getuigen hier zelfs van virtuositeit.

Ze staan ver verheven boven de Nederlandse Verlaine - tweetalig gepresenteerd - van Raf Tehuan. Ook deze vertaler is zich bewust van het onmogelijke, en relatieve, van zijn opdracht. Maar toch vergaloppeert hij zich:

‘Bewust vrije omdichtingen ontstaan [in deze versies], daar waar de
lyriek ontaardt tot perversiteit of brutale zinnelijkheid, zoals bij de oudere
Verlaine in sommige versregels het geval is, wat hem trouwens tot “poète
maudit” gemaakt heeft [sic!]. In dergelijke teksten werd geprobeerd het
gedegenereerde te scheiden van het aristocratisch-gracieuse en alleen het
laatste te behouden.’ (p. 120)

In de beste traditie van de Franse ‘Belles Infidèles’ durft de vertaler dus wel eens de tekst oppoetsen waar dit volgens de moraal nodig blijkt. Jammer genoeg is de poëzie niet steeds de vrucht van nobele intenties en goede zeden. Raf Tehuan leest Verlaine niet alleen met een dramatische, moraliserende bril (zie inleiding), hij verwoordt hem soms in de stijl van onze doorsneeschlagers:

‘En mijn geloof is zo diep en zo trouw
in al wat ik voor waar en zeker hou
dat ik slechts leven kan, voor jou, voor jou.’ (p. 126)

En met welk recht kent hij titels toe aan andermans gedichten?

Maar waarom vitten? Tehuan's Verlaine, Carême's Vlaamse dichters, Jacques Fieuws' Villon, het zijn allemaal vruchten van persoonlijke en dus subjectieve ervaringen.

Fieuws heeft nochtans een merkwaardige inspanning geleverd om dit subjectieve te overschrijden. Zijn uitgave staat soms heel dicht bij de wetenschappelijk-vulgariserende tekstuitgave, waarin zelfs sporen van het klassieke glossarium overblijven (wat niet belet dat de Villon-specialisten, behalve voor de gedichten in het Bargoens, de keuze van de basiseditie niet zullen goedkeuren). Enkele verificaties tonen aan dat deze moeilijke teksten, vol allusies, ook goed werden verwerkt vooraleer ze in het Nederlands werden weergegeven. Fieuws is er inderdaad in geslaagd Villon iets dichter bij het grote publiek te brengen. Het zal ook niemand verwonderen dat hij geen puriteinse reflexen heeft bij het vertalen van onheuse passages: zijn Villon springt zelfs opvallend vlot om met sommige termen die ‘in’ zijn. Maar Fieuws blijft houterig als vertaler, tenminste toch in gedichten als de Ballade des pendus en de Ballade des dames du temps jadis (men kan ver-

[p. 300]

gelijken met Liliane Wouters' Roman de Renart, waar de moeilijkheden enigszins parallel liggen):

Vertel mij nu waar Flora is,

De fijn-bevallige Romeinse,

Archipiades en Thaïs,
Haar nichtje, zeg me nu waar zijn ze?
En Echo, die haar stem liet deinen
Hel klinkend over sloot en meer,
De schone bovenaardse reine?
Waar is de sneeuw nu van weleer? (p. 71)

Zonder in de klanken te gaan peuteren merkt men duidelijk dat het ritme hapert, terwijl bij Villon de soepele aaneenschakeling der verzen precies dat niet te vatten vleugje melancholie doet ontstaan (zie bijv. de pseudovraag: ‘Mais où sont les Neiges d'antan?’).

Deze bondige commentaar over kleine en grote zonden van onze vertalers moet noodgedwongen beperkt blijven qua perspectief. Zoals het schrijven zelf is de vertaalact een cultuurfenomeen met onschatbare waarde - dat we moeten aanmoedigen in plaats van het te doden -, een illustratie van de complexiteit van de tekstkeuze, het lezen, het verwoorden, het scheppen. Carême, Tehuan en Fieuws vertalen hun modellen in rijmen, versvoeten, strofen, beelden en clichés die door hun eigen esthetica geschraagd worden. Het zou boeiend zijn deze bredere achtergrond te onderzoeken, om zo zijn betekenis voor de Frans-Nederlandse literaire betrekkingen aan het licht te brengen.