Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 288]

Kroniek
Hugo Brems / Geen blad valt ooit omhoog

De dichter Chris van Geel is een eigengereide verschijning in de Nederlandse poëzie. Er zijn de laatste tijd nogal wat dichters geweest die opvielen door onopvallendheid. Die buiten het reglementaire literaire leven vallen, die van geen enkele groep deel uitmaken, die zich onttrekken aan de geplogenheden om en rond het openbare schrijverschap. Mensen die zich terugtrekken om des te intenser te leven met hun artistieke obsessies. Zo iemand was Jan Hanlo, zo iemand is Chris J. van Geel. Zij worden plots en onverwacht, bijna buiten hun eigen wil en verlangen ontdekt. En de waardering die hen dan te beurt valt is evenredig aan de vergetelheid waarmee ze het tevoren moesten stellen.

Bij Van Geel, én bij Hanlo, - beiden medewerkers aan Barbarber, het blad van de zonderlingen, die in geen gegeven hoekje passen - wordt die mythevorming nog in de hand gewerkt door hun plotselinge dood, samenvallend met hun beginnende roem. Het lijkt er wel op of deze schuwe nachtschaden het volle licht van de erkenning niet konden verdragen. Of hun leven met strikt eigen, op stilte en concentratie gerichte wetten, erdoor verstoord en vernietigd werd. Een leven, kwetsbaar als dat van de padden en de vallende blaren waarover Van Geel zo graag schreef, even weerloos als de stilte zelf:

‘Omringd door mensen staan de bomen
die ze op afstand rond zich houden
als blad dat valt: liever eenzaam
ontdaan dan niet aan ze ontkomen.’ (22)

Bij en na het overlijden van Van Geel, in maart '74, zijn er meer in-memoriams en herdenkingsbijdragen over hem verschenen, dan tevoren besprekingen van zijn vroegere bundels, vnl. Spinroc en andere verzen (1958) en Uit de hoge boom geschreven, van 1967. De eigenlijke doorbraak kwam er maar met Enkele Gedichten, van 1973, een bundel die ongeveer samenviel met enkele ‘nieuwsfähige’ extraliteraire gebeurtenissen: de brand van zijn huis, waarbij een massa van zijn manuscripten en tekeningen verloren ging, en kort daarop zijn dood. Die twee gebeurtenissen zijn a.h.w. deel gaan uitmaken van de tekst van de bundel, hebben hem een accent meegegeven van noodlot en tragiek. Zij hebben er uiteindelijk mee voor gezorgd dat een

[p. 289]

poëzie die op het eerste gezicht beperkt blijft tot louter natuurobservaties, haar grote menselijke diepgang heeft prijsgegeven.

De Enkele Gedichten waren bedoeld als gedeeltelijke voorpublikatie van een grotere bundel, die er door de dood van de dichter nooit is gekomen. Wel verscheen nu, bij Athenaeum-Polak & Van Gennep te Amsterdam, de bundel Vluchtige Verhuizing, uit de nalatenschap samengesteld door Elly de Waard en Tom van Deel. Het is werk uit de periode februari 1973 tot 8 maart 1974, de datum van zijn overlijden.

De poëzie van Van Geel valt bij eerste lezing op door twee karakteristieken: het bijna exclusieve bezig-zijn met natuurwaarnemingen, en de uiterste geconcentreerdheid, kortheid van de gedichten: in deze bundel bijv. gemiddeld nog geen 7 regels per gedicht. Het korte gedicht is een heel apart en heel moeilijk genre, omdat de ‘verdichting’, de indikking, eigen aan alle poëzie, hier een extreem bereikt. Hoe minder woorden er staan, hoe noodzakelijker ze moeten zijn, hoe minder vervangbaar. Een korte notitie, die niet tot het uiterste bewerkt en geslepen is, stijgt zelden uit boven het grapje, de pointe, de charme van de verrassende wending.

Niet op die verrassing van het aforisme, wel integendeel op de kracht van het onversierde, berust de werking van de gedichten van Van Geel. Bijv. in ‘Najaar’, een gedicht van drie verzen, niet meer dan achttien woorden:

‘Zij voelen koud op stille banden.
Wie met een wagen bomen kruit
voert niet te tillen stilte aan.’ (34)

Geen woord of geen klank staat hier te veel of te weinig: een perfect klankevenwicht in een volmaakt gesloten ritmische zin, die de kern blootlegt van een levensvisie. Zulke poëzie is een gezondheidskuur tegen de woordinflatie waaraan wij ons iedere dag, en misschien ook hier, schuldig maken.

Het is een poëzie, die niet mee-spreekt, die ook niet tegenspreekt, maar die voortdurend probeert stem te geven aan wat zwijgt en is, die vanuit de stilte naar de stilte groeit. Hoe verschillend ook van Lucebert; in zijn poëzie vinden we een strofe die perfect de bedoeling van deze poëzie weergeeft:

‘ik ben de stem die geen stem geeft
aan wat al reeds stem heeft
maar die op een pijnlijk zwijgen
het wonderbeeld van een woord legt.’

Die stilte en rust, dat evenwicht, dat besloten-zijn in zijn eigen volmaakte vorm, die zekerheid omtrent leven en dood, geboren-worden en sterven om opnieuw te ontstaan, die onaantastbaarheid ook, vindt Van Geel in de natuur. Zijn kijk op de natuur als cyclus van dood en leven, heeft hij perfect verwoord in een beschrijving van iets zo banaals als het blad van een boom:

[p. 290]

 

‘Door niets bewogen krimpt

 

het laatste blad vergeefs

 

terug tot knop, het wil

 

weer in de tak en valt.

 

 

 

Geen blad valt ooit omhoog

 

geordend als het hing.

 

Naar tak is blad op weg,

 

zijn val liet het in leven.’ (29)

In deze gedichten is meestal de mens afwezig. Ook het ik treedt er maar in op als waarnemer. Zijn houding tegenover de natuur wordt bepaald door aandacht, eerbied, nederigheid en verwondering. En die aandacht en eerbied impliceren dat de natuur afwisselend en soms tegelijk gaat optreden als het vertrouwde, datgene waarin hij zichzelf kan herkennen of hervinden, en aan de andere kant het volstrekt vreemde, het andere, dat aan zijn eigen ding- en dierbestaan genoeg heeft en de mens afwijst. Dan werpt de natuur als volmaakt in zichzelf gesloten circuit van groei en verval, van winst en verlies, de mens terug op zijn eigen fundamentele onzekerheid en ambiguïteit, zijn voorlopigheid en onvoltooidheid.

Jan Emmens, zelf dichter en vriend van Van Geel, poëtisch aan hem verwant en hem met enkele maanden in de dood voorgegaan, formuleerde het als volgt: ‘Iemand schijnt eens te hebben gezegd dat de poëzie van Van Geel onmenselijk is omdat er geen mensen in voorkomen. Men moet wel verblind zijn door humanitaire sentimentaliteit om niet in te kunnen zien dat wat Van Geel van de mensen en daarmee van zichzelf vermeldenswaard acht in de bomen en struiken, vogels en insekten van zijn gedichten te vinden is. De ik-figuur van dit werk is een scherp waarnemer en een bezield registrator van de allesoverheersende regelmaat van de seizoenen, maar hij ervaart zichzelf daarin als een voorbijgaand verschijnsel.’

Veel kernachtiger nog verwoordde Van Geel zelf die levensinstelling in een vers uit Enkele Gedichten:

‘Je zit en denkt je in
dat het er niet toe doet
hoe je zal zitten eens
als stem heeft wat nu zwijgt.’ (23)

En een ander facet, dat van de toegewijde inleving, vinden we terug in een gedicht over de bijen:

‘Als ik mij buk naar takken die ik raap,
naar honing die de grond van bloemen is,
ik die de tuin inloop, schrikken zij niet.

[p. 291]

 

Verknocht als zij aan wat ze doen, verdiep

 

ik mij in wat ik breek, verzet hun zoemen

 

van bloem naar bloemen op begane grond.’ (11)

Dit gedicht zouden we kunnen lezen als een programma voor zijn hele poëzie. Hij is in zijn schrijven ‘verknocht als zij aan wat zij doen’. Zijn toewijding aan de taal is een tegenhanger van de mate waarin de bijen opgaan in hun werk. En beide puren ze de verdichte, geconcentreerde essentie uit hun grondstof. De natuurgedichten van Van Geel zijn geen stemmingspoëzie, geen sfeerbeschrijving of evocatie van de schoonheid of geïdealiseerde zuiverheid van de natuur, maar de neerslag van momenten waarop de essentiële vragen over het bestaan hun spiegelend antwoord krijgen in de natuurbeleving.

Maar zo'n metaforische benadering van het dichterschap, als in het voorgaande gedicht, zou onvolledig zijn als we er niet een ander vers bij lieten aansluiten, uit een van de vroegere bundels, dat vooral de schroom van de dichter tegenover de dingen onderstreept, en dat hun zelfzekerheid in scherp contrast stelt met de twijfel van de mens. Onder de titel ‘Ars poëtica’ brengt dit gedicht een verrassend eenvoudig, bijna banaal voorvalletje. Maar de dichter blijft er wel degelijk, letterlijk en figuurlijk, bij stilstaan:

‘Waar puin ligt en een oude fiets
keerde mijn schoen een kistje om
ik keerde op mijn schreden,
keerde het om, ik dacht misschien
ligt het toch liever andersom.’

Het ik keert, ergens op een vuilnishoop, onbewust een kistje om. Hij brengt het uit zijn rust, uit zijn ingebed zijn in zijn omgeving. Zonder er bij te denken heeft hij het uit zijn vaste, vertrouwde orde gehaald. Die inbreuk confronteert hem, zogauw hij bewust wordt, met zijn eigen twijfel. Zoals hij eerst onbewust - het was zijn schoen die het deed, niet hijzelf - het kistje omkeerde, zo keert hij nu zelf, bewust op zijn schreden terug. Hij keert nu het kistje terug om, zoals het tevoren lag dus. Maar de volmaakte rust en orde zijn niet te herstellen: ‘ik dacht misschien ligt het toch liever andersom’. Door het bewustzijn, het denken, analyseren, het afstand-nemen en beredeneren geraakt het ik verstrikt in een cirkelgang van twijfel zonder einde. Want wat is andersom? Is dat zoals het eerst lag of zoals de schoen het gelegd heeft? Er is geen uitkomen aan. Dat gedicht heette niet toevallig ‘Ars poetica’. Het resumeert, in symbolische vorm, heel het streven van Van Geel om zich te identificeren met de natuur, met de vanzelfsprekende aanwezigheid van de dingen, met de afwezigheid daarin van het menselijke streven naar verandering, naar ontleding, overheersing en inzicht.

[p. 292]

Het is een contemplatief ideaal waar Van Geel naar streeft, een afsluiten van de drang naar omvormende activiteit. In een interview, dat dateert van 1972 maar dat pas naar aanleiding van zijn dood in de Haagse Post verscheen, spreekt hij dat ideaal uit, met meer woorden dan in zijn verzen. Hij zegt: ‘Mijn interesse voor baby's is ook enorm. Ik vind niks mooiers dan een baby, die rustig ligt. Een poes die op het tapijt ligt, die suggereert ook op de een of andere manier contact met een welbevinden. Dat doet een baby ook, of ie nou met open ogen ligt te staren of ligt te slapen. Het lichamelijk contact dat nodig is om het leven te leven, ik bedoel het contact van het levende wezen met zichzelf - dat is een lichamelijk contact - dat wordt door baby's uitgedrukt. Die hebben dat grote zichzelf-genoeg-zijn.’

In een gedicht uit zijn voorgaande bundel lezen we hetzelfde, maar intenser verwoord:

‘Ik zoek een toevlucht in de poes die met
de hond meerent op straat, in alles wat
geen stem heeft en op zachte voeten gaat,
in bomen en in eenden, in wat slaapt.’ (E.G., 56)

En de absolute sereniteit, die de rust niet meer als dwang of als tucht beleeft maar als natuurlijke staat, waarin ook de activiteit, het engagement in de wereld als mogelijkheid ingebed is, vindt gestalte in het volgende vers uit de nieuwe bundel:

‘Ik ben in beesten opgesomd
om weerklank die op vleugels gaat.
Geen rust is ooit geheel voltooid
dan die niet afziet van de vlucht.’ (12)

Ik heb in deze commentaar bij Van Geels poëzie met opzet het woord ‘engagement’ laten vallen. Nu is het zo dat geen oeuvre denkbaar is, dat minder geëngageerd is in de gebruikelijke zin van dat woord. Het begrip engagement is al strijdig met de basisbeweging van dit dichterschap, die er, zoals gezegd, één is naar verinnerlijking, verstilling, bevestiging van wat is en blijft, van identificatie met de natuurlijke orde. Wanneer Van Geel dan toch eens, zij het per hoge uitzondering, de term ‘protest’ in de mond neemt, dan is het ook precies om die op de meest paradoxale manier te verbinden met de ascetische afwijzing van elke bedoeling, van elk op verandering, omwenteling gerichte streven.

‘Het enige protest is doelloos zijn,
juist als een nieuw bedoelen zich verbeeldt.
Stijf en ineengekrompen zit het beest
omringd door wat hem overkomen is.’ (39)

En die afkeer van ‘omwenteling’ in alle figuurlijke en letterlijke beteke-

[p. 293]

nissen van het woord, kwamen we al eerder tegen, in het gedicht ‘Ars poetica’, waar de letterlijke omkering, omwenteling van het kistje op de puinhoop, uitmondde in het verlies van elk houvast.

Zijn protest is dat van de contemplatieve geest, die de rijkdom zoekt in de innerlijke verdieping, de openheid, de bij de mystiek aanleunende ont-lediging, het zich-beschikbaar-stellen voor de volheid van het zijn:

‘Het is alsof de dingen die gebeuren
volmaakter zich aan ons voltrokken toen
wij heler onverbloemd beschikbaar waren.’ (38)