Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 217]

Kroniek
Rita Bouckaert-Ghesquiere / W.F. Hermans: Onder professoren

De laatste roman van W.F. Hermans (De Bezige Bij, 1975) gaat van hand tot hand. Het boek dankt beslist zijn populariteit aan de vinnige portrettering van de universitaire wereld.

Hoe verloopt het scenario? De hoofdfiguur van het verhaal, professor Rufus Dingelam (Roef), krijgt totaal onverwacht de Nobelprijs voor scheikunde voor de samenstelling van N-Ethyl-8Hydroxytetrahydrochloropheenhydrochloride, zeg maar de derde witmaker. Dit produkt is niet alleen van kapitaal belang voor de samenstelling van waspoeder, het is ook een geneesmiddel tegen epilepsie en bovendien verhoogt het de potentie bij grijsaards. Dingelam, tot dan een miskend genie, die bovendien in slechte verstandhouding leeft met zijn hoogleraar-directeur Tamstra, komt meteen in de belangstelling bij de andere professoren en bij de academische overheid. Veel weet men echter niet over hem te vertellen. Inderdaad, Dingelam is een teruggetrokken figuur, die leeft voor zijn vak, hetgeen minder gelukkig is voor zijn vrouw, te meer daar het huwelijk kinderloos bleef. Gré gaat gebukt onder de genialiteit van haar man, die altijd gelijk heeft. Zij hecht zich dan ook met een overdreven affectie aan de haan die buurman Lagerwij hun ten geschenke geeft.

Maar de aandacht van de hele Alma Mater gaat niet onverstoord naar de Dingelammetjes. Ook de studenten willen met hun actie ‘Baas in eigen reageerbuis’ in de kijker lopen. Ze willen de laboratoria bezetten als protest tegen een reactionair schrijven van Tamstra, en ze zijn van mening dat dit plan niet opgeschort kan worden alleen maar omdat Dingelam een prijs kreeg. Er wordt vergaderd en beraadslaagd, maar zonder resultaat. Door een aantal misverstanden wordt Dingelam nu het mikpunt van pesterijen, en de huldiging in de aula wordt verstoord. Wanneer ten slotte ook de haan nog verdwijnt, raakt Gré totaal overstuur. De psychiater Dr. Barend raadt Dingelam aan enkele dagen met zijn vrouw op reis te gaan, wat ze meteen doen. De haan treedt nu nog eenmaal op, maar dan als blanquette de volaille...

Tot daar het verhaal van Dingelam, dat de lezer in korte episodes te lezen krijgt. Even boeiend is het decor waar het gebeuren zich afspeelt, ‘een

[p. 218]

dorpsuniversiteit in het noorden’. Op meesterlijk spottende toon tekent Hermans dit wereldje met zijn intriges, vooroordelen, roddelpraatjes en kleine gewoonten. De auteur laat er geen twijfel over bestaan dat deze denkbeeldige universiteit een eigentijdse democratische instelling is. Dingelam spreekt smalend over de democratisering, een ‘onbenullige nieuwigheid die het wetenschappelijk werk verhindert’. ‘Sinds de universiteiten waren gedemocratiseerd, wat inhield dat hij bijna elke week vele uren moest vergaderen om mensen die niets afwisten van de zaken waar ze over praatten, de gelegenheid te geven van hun democratisch recht gebruik te maken en er toch het hoogste woord over te voeren, ergerde hij zich.’ (p. 7).

De president-curator denkt er anders over: ‘Vergaderen was in elk geval veel gemakkelijker voor de heren dan het uitbroeden van nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen.’ (p. 162). Bovendien vergde het niet eens een grote inspanning: ‘De beslissingen werden toch achteraf genomen (onder vier ogen) wanneer ze tenminste nog niet, zoals meestal, van tevoren vaststonden.’ (p. 162).

Niet alleen de democratie wordt gehekeld, ook de bouwwoede van de universiteit en het luie leventje van sommige professoren, ‘helden die jaar in jaar uit, hetzelfde vergeelde collegedictaat voorlezen - en de rest van de tijd thuis in hun tuintje staan te spitten.’ (p. 170). Boze tongen beweren immers dat de hoogleraren slechts zes maanden per jaar gedurende vier uur per week werken. Vandaar wellicht het voorstel om in twee halfjaarlijkse ploegen te werken, zodat de gebouwen en de dure apparatuur wat beter renderen. Het nieuw theologisch instituut spant in de nieuwbouw de kroon, met zijn telexverbindingen naar alle andere theologische instituten (om nog dichter bij God te zijn) en zijn schitterend museum waarin de mens centraal staat, nu God dood is. President-curator Kaeckebecke kan het terecht als een ‘heel leuk persoonlijk succesje’ (p. 129) beschouwen.

Deze universiteit wordt bevolkt door een bonte groep professoren uit verschillende disciplines. We zien hen in hun burgerlijk milieutje bij het kaartspel, we horen hun gesprekken, we bespieden hen in een seksclub. De lezer verneemt de intieme gedachten van de hooggeleerden, die graag het uitdagende professorenvrouwtje Gonnie in de billen willen knijpen en mijmeren over Playboy. Hun dromen zijn merkwaardig verwant met die van hun ‘mede streepje mensen’, de studenten die ook van mooie anatomietjes houden.

De universitaire wereld zou immers niet volledig zijn zonder de studenten. De auteur beschrijft ze ‘en groupe’ in het sociëteitsgebouw, wanneer ze hun actie voorbereiden. Op het intern beraad worden ze vertegenwoordigd door Lukas Kroondijk en Louis Cuffeler, die spreken uit naam van ‘zeventien

[p. 219]

prosent’ (p. 179). Ze eisen niets minder dan ‘vorming van vrije studiegroepen, afschaffing van alle examens, verhoging van de rijkstoelagen met vijftig prosent...’ (p. 176), want de wetenschap wordt gemanipuleerd en de studenten zijn de eerste slachtoffers van de repressieve tolerantie. De stem van de zwijgende meerderheid komt aan bod in de persoon van een aardig meisje, Laetitia. Zij vindt dat de studenten de plicht hebben om te studeren. De hele actie is niet alleen zinloos maar bovendien antipathiek: ‘Misschien komt het op den duur toch op jullie eigen hoofden terecht. Want ik heb de indruk dat de mensen langzamerhand hun buik vol krijgen van studenten.’ (p. 114). Laetitia, die zo heerlijk blanquette de volaille à la bourgeoise kan koken, brengt het zover dat Lukas afstand neemt van ‘zulke door en door gepolitiseerde figuren als Louis Cuffeler’.

Dit is dan het milieu waarin Roef Dingelam thuishoort, maar waarin hij zich niet echt thuisvoelt. Wie is Dingelam? ‘...geen plant, geen dier, maar een mens met een geoefend verstand van superieure kwaliteit - een Nederlands hoogleraar’, zegt de alwetende verteller (p. 13). Is hij de man die nooit lacht, zoals de mythe het wil? (p. 10, 126, 133, 138...). In elk geval had men tot dan nog nooit over hem gehoord. Hij heeft niet eens een lintje (p. 169) en de kranten weten niet wat te schrijven (p. 135). De professoren Ballingh en Ongering noemen hem een ‘vakidioot’, ‘geen universele geest’, misschien wel ‘prominent maar dan toch op een uiterst beperkt domein’ (p. 73-74). Dingelam zelf is zich bewust van zijn kunnen. Hij vindt steeds zijn eigen problemen interessanter (p. 33). Mijmerend over zijn talenten komt hij tot het inzicht dat hier de oorzaak van zijn eenzaamheid schuilt. ‘Altijd al eenzaam geweest door de unieke gave die hem een zo uniek gedachtenleven had verschaft dat het hem tot zijn unieke prestatie had gevoerd, zou deze eenzaamheid nu door de uit de unieke prestatie voortgevloeide erkenning, in al zijn unieke verschrikking aan de hele wereld worden geopenbaard.’ (p. 31). Erger is het feit dat Dingelam voortdurend geconfronteerd wordt met de niets-waarde van zijn superieure geesteskwaliteiten, niet alleen op het werk, waar hij door Tamstra tegengewerkt wordt, maar vooral in zijn klein gezinnetje. Met al zijn talent slaagt hij er niet in zijn vrouw te begrijpen. Het huwelijksleven van Dingelam en Gré vormt een tweede rode draad in dit boek. ‘Er gaat iets van jullie uit, of er iets heel moois bestaat tussen jullie. Iets dat niet van deze wereld is.’ (p. 233), zegt Gonnie. Voor de lezer die de huiselijke scènes meemaakt klinkt dit op z'n minst ironisch. Dingelam, die meent dat hij alles voor Grés plezier doet, stuit steeds weer op haar onbegrip en haar domheid. Hij ergert zich over haar onhandigheid. En toch gaat ze hem ter harte: hij vult de olielampen in het buitenhuisje, hij neemt gedienstig de poepjes weg van de haan en gaat samen met haar

[p. 220]

op stap om het weggelopen beest te zoeken. Wat bindt hem aan deze ‘achtenvijftigjarige vlinder’, die de aandacht op zich moet vestigen door deuken in de auto te maken? (p. 31). Gré met een stem als een figuurzaagje, die niet kan koken en geen kinderen heeft, is helemaal niet gelukkig met de prijs: ‘Nu was ze voortaan in vergelijking met hem een rund. Voordien was ze ook wel stom geweest, maar hoe stom kwam pas nu aan het licht tegen de achtergrond van zijn uitzonderlijk genie.’ (p. 44). Hermans slaagt erin de tragiek van dit ouderwordend paar weer te geven. ‘Twee mensen van die leeftijd, met elkaar alleen, al zo lang getrouwd, die kunnen dikwijls niet zo lang met hun gedachten bij elkaar blijven verwijlen.’ (p. 376). Humor verbergt de soms pijnlijke situatie en af en toe klinkt heel even wat tederheid door (het zoeken naar de haan, het gesprekje over spataders).

Dingelam doorloopt de kringloop van vele Hermansiaanse personages. Vanuit een vaag gevoel van onbehagen met zijn situatie, begint hij een symbolische tocht, die echter na korte tijd als een mislukte ontsnappingspoging ontmaskerd wordt. De miskende professor ontvangt totaal onverwacht van buitenaf een bevestiging van zijn genialiteit in de vorm van een Nobelprijs. Zal dit een ommekeer teweegbrengen in zijn saaie bestaan? De held doorziet vrij vlug de hele maskerade. Wat moet hij nu met het geld aanvangen dat hij twintig jaar geleden zeer goed kon gebruiken? Bovendien versterkt deze prijs zijn isolement. Door een aantal gebeurtenissen groeit bij Dingelam het inzicht: deze hele wereld is absurd. ‘Voor driehonderdduizend gulden, dacht hij, ben ik een figuur geworden in een toneelstuk dat geschreven is door een gek.’ (p. 332). Op het einde stelt Dingelam de scheikunde, waarvoor hij tot nog toe geleefd heeft, in vraag (p. 410-411) en hij denkt met heimwee aan Nescio's uitvreter Japi die helemaal niks wilde worden. Terwijl hij achter een gids aan in het Zuiden van Frankrijk een grot bezoekt, ontdekt hij ineens de grotere filosofische context: ‘Hier kwam eindelijk de waarheid aan het licht: de aardkorst was niets dan de vuile opperhuid van een enorm ondier dat in leven bleef door op den duur alles te verzwelgen. Generatie na generatie werd opgeslokt en in de vorm van planten weer uitgezweet, daarvan groeide de volgende generatie weer op, om op haar beurt te worden verslonden. Eeuwige kringloop.’ (p. 416). Maar zelfs deze luciditeit blijkt totaal overbodig, omdat ze tot niets dient. Hermans' held weet dat hij op het verkeerde paard gewed heeft, wanneer de wedstrijd half voorbij is. Wat hij ook mag ondernemen, de kans is groot dat het tegenvalt en het zal altijd zijn eigen schuld zijn.

Onder professoren blijft humoristisch van toon. Het boek is minder bitter en grimmig dan de vorige, al zullen sommige lezers het als ‘treiterend’ ervaren. Want Hermans ontpopt zich eens te meer als een echte satiricus.

[p. 221]

‘He is more than usually conscious of the “follies and vices” of his fellows and he cannot stop from showing that he is.’ (Arthur Pollard). Hij dwingt echter bewondering af door de vaardigheid waarmee hij de pen hanteert, hij imiteert en pariodieert meesterlijk het jargon van de rector, van Dr. Goudewolf en het taaltje van Lagerwij, hij redeneert tot in het absurde met de boer over de varkenspremie. Alle middelen zijn hem goed, overdrijvingen, herhalingen, zodat het geheel soms dreigt één groteske te worden (verhaal van Kaeckebecke). Ook de aanwezigheid van de alwetende verteller verwekt bij de lezer een komisch effect. Hij verduidelijkt termen, verhindert foute interpretaties en rechtvaardigt bepaalde beschrijvingen, zoals de handdruk van Goudewolf en Laetitia. ‘Er gaat veel schoons verloren bij het verglijden der jaren en de tijd is misschien niet meer ver, dat niemand meer een dergelijk studentikoze handdruk weet te geven, laat staan hem weet te duiden. Dit rechtvaardigt deze beschrijving.’ (p. 100). De alwetende vermomt zich ook in het dagboek van de psychiater Dr. Barends. Technisch is dit misschien een minder geslaagd procédé, maar het stelt Hermans in staat de complexe natuur van een aantal professoren-patiënten voor de lezer te verduidelijken, zodat deze genietend van zijn superieure positie het slachtoffer verder rustig kan bespieden. Bovendien biedt deze werkwijze de auteur ook de kans het thema van de oorlog, een constante in zijn oeuvre, opnieuw in te lassen. Ook het wisselend gezichtspunt speelt in de kaart van de lezer, die steeds meer weet dan de personages. Het groots opgezette decor en de uitvoerige beschrijving van de professoren, die soms net iets te veel geschminkt zijn, ondermijnen de spanning van het boek en verdringen de filosofische boodschap naar de achtergrond. Toch zal de Hermans-lezer zich niet bedrogen voelen. De universiteit werd herschapen tot een absurde gekkenwereld. Moedwil en misverstand vieren er hoogtij en de ene mens is een Goude(n)wolf voor de ander.

We willen besluiten met de woorden van Prof. Zomerplaag, hoogleraar in de vergelijkende literatuurwetenschap te Groningen. Het boek is geen sleutelroman, zo meent hij, maar het zou ondenkbaar zijn dat Hermans niets ontleende aan de academia waar hij jarenlang werkte. ‘Om eens iets te noemen: het boek werd (in klad) geheel geschreven op de blanco achterzijde van gestencilde universitaire mededelingen... (...) Al dat kostelijk papier, dat anders vluchtig of helemaal niet gelezen in de vuilnisbak terecht zou gekomen zijn om het milieu te verontreinigen, is door de schrijver dan toch op een nuttige manier gebruikt.’ (p. 425). Inderdaad: Onder Professoren biedt de lezer niet de spanning van De donkere kamer van Damokles, maar het verschaft wel heerlijke uren heimelijk leesgenot.