Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 126]

Kroniek
Hugo Brems / Twee manieren om het leven (en de dood) te kleuren

Kleuren is een trefwoord om de jongste bundel van Patricia Lasoen te karakteriseren. Het spreekt al uit de titel ervan: Een zachte, wrede, okerbruine dood (Manteau, Brussel & Den Haag). Het is een bundel waarmee Patricia Lasoen definitief afscheid schijnt te nemen van het nieuw-realisme van haar vroegere bundels, Recepten en Verhalen (1971) en Het Souvenirswinkeltje van Lukas (1972). Die overgang van neorealisme naar neoromantiek komt niet helemaal als een verrassing. Een kern van romantiek, die het reproducerende realisme milderde, is van bij de aanvang in het Vlaamse nieuw-realisme aanwezig geweest, bijzonder in de verzen van Patricia Lasoen. Daarbij komt, dat die tendens sinds kort bij de meeste jonge dichters sterk op de voorgrond is getreden, in aansluiting bij wat al sinds enkele jaren in de Noordnederlandse poëzie merkbaar was: een invasie van romantiek in al zijn vormen, van pathetische Weltschmerz tot kneuterig binnenhuisgemijmer en van esthetisch dynamisme tot existentiële wanhoop.

Bij Patricia Lasoen uit zich die romantiek in een toenemende behoefte om de plaatjes van de wereld niet enkel uit te knippen, maar ze ook te kleuren. Hier wordt de wereld okerbruin gekleurd, in de tinten van herfst, weemoed, verval en dood. Het zijn de heel paradoxale gevoelskleuren van het zachte en het wrede: een combinatie die precies uitdrukt waar het in deze gedichten om gaat: de koestering van een sfeer van vergankelijkheid, de omcirkeling van de nauwelijks waarneembare atmosferische verschuivingen in dat gebied.

Vooral de afdelingen ‘Een zachte, wrede, okerbruine dood’ en, in iets mindere mate, ‘Verhalen van de gastvrouw’ leggen dat klimaat vast. Het begint al in het eerste gedicht, ‘De mussen’, waar de onbeduidende gebeurtenis van de ontdekking van een dood mussejong in het tuinhok, uitloopt op de hallucinante en toch lakonieke verzen:

‘De vliegen zoemden aan de deur,
versperden me de weg en in de lucht
weerklonken stemmen van de doden
die ik nog gekend heb.’ (9)

Die spanning, dat balanceren tussen uitspreken en suggereren, tussen op-

[p. 127]

roepen en uitroepen, is niet in elk gedicht even goed volgehouden. Het is als met foto's: de dichter moet een evenwicht zoeken tussen de scherpte van voor- en achtergrond afgestemd op het beoogde effect. Hij mag niet te veel tonen, maar evenmin te weinig.

Poëzie is meer een kwestie van al dan niet intuïtief vakmanschap dan van nobele en diepe gevoelens. Misrekent P. Lasoen zich in dat opzicht wel eens in een gedicht dat de natuurbeschermend-geëngageerde toer opgaat, dan bewijst ze toch ook op andere plaatsen haar kunnen, bijv. in ‘Een ouderwetse zomer’, waar precies de compositie van het gedicht de kwaliteit ervan bewerkt. Het is een evocatie van een oud herenhuis, waarbij de camera opklimt van de kelder naar de woonkamer, en hoger via de trap naar de kinderkamer en de zolder, om te eindigen met een close-up van de schrijvende, kijkende handen. Op elke plaats worden enkele op zich banale geuren en gezichtsindrukken genoteerd. Maar uit de combinatie, die zo goed als zonder emotionele inmenging van de dichter wordt gepresenteerd, ontstaat een subtiel gevoelsportret, een emotionele doorsnede van de mens in zijn ruimte:

‘De kelder: in dit statige huis
ruikt hij nog ouderwets:
een mengeling van muffe
aardappel- en stof- en oude grondgeur
fris door de tegels dringend
koel en bijna een verademing
op een zomerse dag.
(...)
Mijn handen ruiken elk moment
weer anders: soms naar inkt
en rozenhoning-glycerine
soms naar waspoeder of naar ajuin.’ (15-16)

Dat in zo'n gedicht de menselijke impact helemaal vastzit aan het evenwicht van de formulering, wordt duidelijk in het daaropvolgende vers, ‘Kortstondig is de reis’. Dat gedicht verwoordt precies het geloof in de emotionele uitwerking van woorden. En die uitwerking gaat niet enkel terug op de mededelingsinhoud van die woorden, maar minstens zo goed op de suggestie van klank, beelden, met stemming geladen brokjes taal en werkelijkheid:

‘Zo nu en dan
voel ik de nood
aan opluchtende woorden
(...)
Zoals: koolstronken blinken weer
na langverwachte regenbui zoals

[p. 128]

 

de rode daken waarin

 

hier en daar één glazen dakpan

 

flikkert in de zon.’ (17)

De poëzie van Patricia Lasoen is er een die het helemaal moet hebben van die wisselwerking tussen werkelijkheid, gevoel en taal. Zij beweegt zich dan ook meer dan eens op en over het randje van de sentimentaliteit. De weemoedige toonaard van de bundel lokt dat wel uit, maar toch ligt m.i. daarin een onderschatting van de lezer en van het medium poëzie. In poëzie immers kan weemoed des te weemoediger zijn naargelang hij minder met name genoemd wordt. De beste gedichten van Patricia Lasoen slagen erin dié samengestelde gevoelens te noemen, waarvoor geen naam bestaat, de hand of het woord te leggen op de vluchtige, maar in het leven zo belangrijke stemmingen waar nog geen woorden voor bestonden. In plaats van de unieke en onherhaalbare ervaring te vertalen in algemeen bekende veralgemeende begrippen als weemoed, eenzaamheid, angst, zijn deze gedichten erop uit het onherhaalbare te behouden en tegelijk toch voor de lezer herkenbaar te maken. Zij noemen het in de dingen uit het dagelijks leven waarmee het samenhangt, in de schittering van een dakpan, de geur van aardappel en stof en oude grond, in de stank van mosselen en opgedroogde mosterd, een rumoerig stervende bromvlieg, een damasten tafelkleed en de weeë smaak van zwartgebakken brood in dikke soep geweekt.

Te midden van dit verval situeert zich de cyclus ‘Handleiding voor aanstaande moeders’: een teken van leven in een context van dood. Het eerste gedicht van die afdeling speelt al beide polen tegen elkaar uit: aandacht voor het groeiende leven heeft het herfstelijk sterven doen vergeten. Zo is ook de eerste ontmoeting met de pasgeborene:

‘een beetje akelig om zien nog
omstrengeld door allerlei viezigheid
en slijm -
maar duidelijk in leven’ (30)

Een vergelijking met gedichten van Jo Gisekin, die in ‘Klein huisboek’ hetzelfde thema behandelde (‘Over geboorte en haar ornamenten’) kan het eigene van deze stijl duidelijker maken. Dan valt het op hoeveel dichter Patricia Lasoen bij de concrete, zakelijke werkelijkheid blijft dan wel Jo Gisekin. Daar wordt de werkelijkheid bijna altijd direct in poëtiserende, interpreterende beelden getranscendeerd. Als tegenhanger van de zojuist geciteerde beschrijving van het kind lezen we bij Gisekin:

‘Hij nadert donkerblauw ontbloot
alsof hij het gat niet vond
lichtzinnige matroos op de gangway

[p. 129]

 

eenzame reiger in de woestijn’ (13)

Eenzelfde werkelijkheid, maar voor zij de tijd krijgt als louter gegeven werkelijkheid te bestaan, wordt zij al verinnerlijkt, beleefd, geïnterpreteerd. Sommigen zouden zeggen verdoezeld, anderen verdiept. Wat bij P. Lasoen dicht bij het raak geobserveerde verhaaltje ligt, is bij Jo Gisekin de weergave van een gevoelsavontuur. Dat brengt wel mee dat zij de lezer minder ruimte laat voor eigen interpretatie, voor eigen projectie. Maar daar staat tegenover dat zij bij wie zich in haar verzen herkennen, dieper ingrijpt op het gemoed. Wat de lezer in het ene geval moet aanvoelen uit het samenspel van waarnemingen en laconieke mededelingen, wordt in het andere geval aangeboden in de beelden en vergelijkingen.

Maar al bij al gaat het hier toch maar om een accentverlegging. Men kan net zo goed van beide dichteressen gedichten naast elkaar leggen waar het verschil helemaal uitgevlakt wordt. Bijv. waar ze elkaar vinden in de onzalige, helemaal reële ongemakken van verwachting en moederschap, van luiers wassen en rugpijn. Men leze bijv. naast elkaar ‘Verwachten’ van Jo Gisekin en ‘Namiddag met verwelkte tulpen’ van P. Lasoen.

Een zeer opgemerkt poëziedebuut is dat van Jotie T'Hooft, met Schreeuwlandschap (Manteau, Brussel & Den Haag). Vóór het verschijnen van deze bundel trok Jotie T'Hooft al de aandacht met enkele gedichten in Dietsche Warande en Belfort. Hoewel die het beste uit de bundel gemakkelijk evenaren, heeft de dichter ze daarin niet opgenomen. Eén ervan wil ik toch even in herinnering brengen, omdat het de voornaamste componenten van zijn poëtische wereld onmiddellijk aanbrengt, en vooral omdat het gewoon een heel goed vers is: ‘Vraag en antwoord’ (DWB, 1975, nr. 6, blz. 423).

Helemaal anders dan bij P. Lasoen gaat het hier om de vormgeving van een strikt innerlijk landschap, waarbij de elementen uit de realiteit slechts hulpmiddelen zijn. Ze worden niet om zichzelf in het gedicht opgenomen en evenmin als kristallisatiepunten voor de emotie, maar fungeren als uitdrukkingsmiddelen, als verbeeldende concretiseringen. Deze poëzie gaat helemaal andersom te werk. Zij vertrekt vanuit de innerlijke wereld en geeft die weer in de tekst met symbolen, die ook naar de werkelijkheid verwijzen. P. Lasoen bijv. vertrekt vanuit de werkelijkheid, die dan door de verwoordingen in het gedicht ook symbolisch wordt voor de innerlijkheid.

Dat brengt mee dat de gedichten van Jotie T'Hooft veel minder direct herkenbaar zijn. Zijn wereld is niet ons dagelijks leefmilieu, maar is een eigengereide, eigenzinnige, alleen in het gedicht geschapen wereld. Zijn verzen bewerken eerder vervreemding dan herkenning: zij verontrusten in plaats

[p. 130]

van te bevestigen. Het zijn geen vakkundige verwoordingen van wat wij allemaal beleven en als vaststaand aannemen, maar ze rukken ons juist uit die zekerheden los: de wereld wordt van vertrouwd vreemd, het leven van samenhangend ondoorzichtig:

‘Zo komen wij lijk de dorpsgek die achter de maaiers,
achter de warme kont der paarden in de mest, de aren
zin voor zin probeert te lezen.’

Die vervreemding, dat plotselinge vallen uit het gewone in het ontheemde, angstaanjagende, is niet enkel een formeel kenmerk van deze poëzie. Het staat ook thematisch centraal. Overal ontdekt de dichter symbolen van dood, overal weet hij zich aangetast, zelfs in de liefde en de erotiek, die in een gedicht als ‘Degenerasie’ niet beleefd wordt als bevestiging en groei, maar als vernieling en aftakeling:

‘Waar eindigt wat ik als man herhaal
en waar, wanneer benader ik u echter,
naakter? En voor hoelang? Mijn hoofd wordt kaal,
mijn jonge lijf behaard: weldra ben ik ook een aap
die krijsend in uw kruinen hangt.’ (37)

Vanuit dat uitzichtloos besef van vergankelijkheid, leugen en ondoorzichtigheid, schrijft Jotie T'Hooft zich een aangrijpend ‘schreeuwlandschap’ samen, waarin de kringloop van dag en nacht geen houvast biedt voor de mens, geen uitzicht biedt op de eeuwige wederkeer, maar hem des te meer verschrikt: de zon is hier een leugen, ‘die stijgt en daalt naar willekeur der Nacht’. En ‘Van die nacht zijn we de zeer gehoorzame kinderen’.

Hoewel volgens mij globaal niet epigonisch of tweedehands, maar integendeel zeer eigen, doen deze gedichten ergens denken aan de vroege poëzie van Hugo Claus. Zoals daar staat ook hier de problematiek van tijd en aftakeling, van beklemming door het woud van de wereld centraal. En zoals Claus maakt ook T'Hooft voor de uitdrukking daarvan bij voorkeur gebruik van heel primaire, sterk expressieve, natuurgebonden beelden, zoals nacht en zon, het land en de dieren en vooral het menselijk lichaam, dat arsenaal van existentiële symbolen. Hier en daar zijn zelfs enkele gave maar vergeeflijke Claus-fossieltjes op te delven, vooral in een voorkeur voor krachtig-expressieve termen als ‘karkas’, ‘kot’, ‘splijten’, ‘kennel’, ‘angel’, enz...

Eerder dan als kritiek - welke jonge dichter ontsnapt helemaal aan een zo dominerende figuur als Claus, wie deed het veertig jaar geleden met Van de Woestijne - vestig ik op deze overeenkomst de aandacht om deze poëzie des te beter te karakteriseren: een zeer existentiële poëzie, die zich niet bezighoudt met anekdoten en stemmingen, met de ‘inhoud van het

[p. 131]

oppervlak’, maar die in elk gedicht opnieuw hetzelfde aan de orde stelt: elk gedicht is een nieuwe poging om de bestaansangst, die doodsangst is, op te delven, in de ogen te zien. Het is een angst die dermate diep ingrijpt dat alles wat de dichter aanraakt erdoor besmet wordt en aangetast met zijn eigen problematiek, zoals in het gedicht ‘Het oppergebuurte ('s avonds)’:

‘Ze wonen daar met wat kleinvee
in huizen 's nachts, boven gewas
de handen vouwend overdag, het zien
groeien of verdorren naar gelang.

Stille waanzin gedijt er wel
en teistert hun gestamel:
blind slaan naar het ei der ziel
met de kleine lepel hunner dromen.’ (8)

Het projectiemechanisme dat hier werkzaam is wordt heel duidelijk uitgesproken in de slotverzen van ‘Lente 1974’ (9), waarin het opkomende lentegevoel in de geliefde wordt opgeroepen, maar onmiddellijk weer afgebroken in het contact met het ‘ik’ van het gedicht.

Deze voortdurende, tergende afbraak van binnen naar buiten, deze ontzettende fixatie op de hopeloosheid, de uitkomstloosheid, is de wrange nasmaak die deze gedichten bij de lezer achterlaten. Een erg deprimerende maar toch ook erg goede bundel.