Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 533]

Kroniek
Willy Spillebeen / Remy C. van de Kerckhove, nabloeier van het expressionisme

Zestien jaar na de dood van Remy C. van de Kerckhove (1921-1958) brengt de uitgeverij Manteau zijn Verzamelde gedichten uit, met een lelijke, surrealistische kaft van Luc Piron. Zoals men weet was Van de Kerckhove medestichter van het tijdschrift Tijd en Mens (1949-1955), waarvan hij ook de naam zou hebben bedacht. Tot 1950 was hij er de redactiesecretaris van en enkele van zijn gedichten zijn er in verschenen. Ook in Jan Walravens' Waar is de eerste morgen? (1955) en in de tweede vermeerderde druk (1960) staan er gedichten van hem.

Van de Kerckhove onderscheidde zich van de andere experimentele dichters omdat poëzie voor hem hoge ernst was: ‘boven het experiment van het woord / leeft de volledige vrijheid der poëzie / gesublimeerd door het beeld een eigen vrij / geestdriftig leven dat geboren werd uit / OPSTANDIGHEID’ (Art poétique uit de bundel Een kleine ruïnemuziek, (1951). Hij schrijft inderdaad vanuit een ethische bekommernis en wars van iedere esthetiek. Dit is zelfs al te merken in zijn debuutbundel Nachtelijke razzia (1936). En toen was hij vijftien jaar! Bij het begin van Tijd en Mens in 1949 had hij drie bundels gepubliceerd: Nachtelijke razzia (1936), De andere weg (1941) en Gebed voor de kraaien (1948). Op zijn eentje deed hij het expressionisme en nihilisme à la Van Ostaijen over. Hij zag, niet ten onrechte, belangrijke parallellen tussen de naoorlogse tijden na 1918 en na 1945. Een ongepubliceerde tekst uit ± 1945 Het erfdeel vertoont tal van overeenkomsten, ook in de bladschikking, met Bezette stad van Paul van Ostaijen. Het is trouwens een cerebrale en vrij abstracte bezinning op de naoorlogse tijd, ingegeven door de woede, de opstandigheid, de ontgoocheling en het uitzichtloze ongeloof dat ook later uit Van de Kerckhoves gedichten zal blijken. Het vers van Lucebert ‘Schoonheid, schoonheid heeft haar gezicht verbrand’ blijkt inderdaad op deze dichter van toepassing te zijn: in zijn ethisch geëngageerde poëzie schrijft hij a.h.w. bovenpersoonlijk over de lelijkheid, de ontreddering, de angst en de onmogelijkheid om nog in enige ideologie te geloven, een kenmerkende levenshouding van de mens van de naoorlogse tijd. De betrokkenheid, of modieus gezegd het engagement van de dichter is uitermate groot. De snerpend uitgeschreeuwde

[p. 534]

angsten, eigenlijk doodsangst, en de ontgoochelingen zijn die van de dichter zelf, ook al spreekt hij bestendig namens een collectiviteit, zelfs namens de mensheid. Een profetische houding in de tijd leidt natuurlijk makkelijk tot woorddronkenheid en woedeuitvallen hebben vaak retorische uitbarstingen tot gevolg. Van de Kerckhove ontsnapt daar maar zelden aan: zijn vers, aanvankelijk psalmodisch en zwaar, dreunend eigenlijk, zal later weliswaar verbrokkelen tot scherven en bezwerende woorden, maar al te zelden zal hij in de bezwerende kracht van het naakte woord geloven. Het is dan ook typisch dat zijn beste gedichten de soberste zijn, waarin hij niet langer toegeeft aan de manie om de substantieven te stofferen met overbodige en overspannen adjectieven.

Van de Kerckhove is geen belangrijk dichter wanneer men daaronder verstaat iemand die poëtisch zuivere en tegen de tijd gewapende gedichten heeft geschreven. Van zijn hele oeuvre, dat toch 264 blz. beslaat en zeven gepubliceerde bundels, naast enkele ongebundelde gedichten, zal heel weinig overblijven. Wie dus ‘gedichten’ van Van de Kerckhove wil lezen kan m.i. beter terecht bij het deeltje dat in ‘Poëtisch Erfdeel der Nederlanden’ (Heideland, Hasselt) over deze dichter is verschenen. Het werd samengesteld en voortreffelijk ingeleid door L.-P. Boon. Eigenlijk is enkel Van de Kerckhoves laatste bundel Gedichten voor een kariatide als poëzie volledig geslaagd. Maar anderzijds is deze dichter wél belangrijk omdat hij, vaak stuntelig maar door een enorme persoonlijke betrokkenheid overtuigend en tragisch, een houding in en tegenover zijn tijd weergeeft. Wie wil nagaan wat de dichters rond Tijd en Mens bewogen heeft, waarom ze zich afzetten tegen hun tijd, welke ideeën hen bezighielden, kortom welke levens- en wereldhouding de hunne was, kan niet buiten deze dichter wiens tragisch lot het geweest is te verongelukken op het ogenblik dat hij als dichter gerijpt was en misschien wel onze meest geëngageerde dichter van formaat zou zijn geworden.

Vormelijke elementen spelen bij Van de Kerckhove altijd een ondergeschikte rol. Zijn strofenbouw is stuntelig, zijn rijm gezocht, zijn beeldspraak buitenissig, geheel volgens de opvattingen van oorspronkelijkheid die de expressionisten huldigden. In die zin is Van de Kerckhove een slecht expressionist. Maar bij hem gaat het om andere dingen. Bij hem is het wát stukken belangrijker dan het hoé. Hij drukt een levenshouding van opstandigheid en machteloosheid uit, vol verbittering en angst om wat er in deze tijd en met de mens van deze tijd aan het gebeuren is. In Gebed voor de kraaien (1948) treft weliswaar de hymnische toon, maar het is een bestendig onderbroken hymne, met telkens nieuwe aanzetten, stotend en óók qua taalexpressie vrij machteloos. Over de bundels Nachtelijke razzia (1936) en De

[p. 535]

andere weg (1941) valt eigenlijk weinig te zeggen. De jonge dichter - hij was vijftien toen hij debuteerde, maar beslist geen Rimbaud - had enkel de expressionisten Van Ostaijen, Marnix Gijsen e.a. gelezen. Hun beeldspraak en zelfs hun onderwerpen bootste hij na (o.a. de ‘Loflitanie van de Heilige Franciscus’ van Marnix Gijsen). Opvallend was wel dat de vijftienjarige de geliefde niet strikt individueel zag, maar reeds als een symbool van de aarde en dat hij naast religieuze ook volksverbonden onderwerpen behandelde. In De andere weg neemt de verbittering en de ontgoocheling toe. ‘O mens, maak dat 'k in de mens geloof’ wijst al vooruit naar de latere vertwijfeling. In Gebed voor de kraaien is het hoofdmotief de opstandigheid, uitgeschreeuwd in een reeks ‘gebeden’ die in feite vloeken zijn. De verwoording is overspannen en daardoor uiteraard retorisch. Al meteen blijkt dat Van de Kerckhoves diepste ervaring van de mens en de tijd waarin hij leeft ontgoocheling is, de vaststelling bedrogen te zijn, wat hij bijv. indrukwekkend verwoordt in ‘Gebed voor Maiakovski’. Zijn opstandigheid is blind en radeloos: enkel op deze manier kan hij weerstaan aan de existentiële wanhoop, die bij hem beslist met de naoorlogse ontreddering te maken heeft. Opstandigheid tegen het bestaan en tegen God komen voor deze generatie in de plaats van de klassieke waarden en het Godvertrouwen. Van de Kerckhove schrijft dan ook een ‘Lied der Nihilisten’ en even daarvoor het lange gedicht ‘Het erfdeel’ waarin hij in feite de levens-en-wereldhouding van Paul van Ostaijen herneemt en overplaatst op zijn eigen tijd en eigen situatie. De enige zekerheid is de dood, een individuele maar ook collectieve vernietiging. Naast deze doodzekerheid is er evenwel ook een uitgesproken vitalisme, een besef van mysterieuze aardsheid o.a. in de ‘Verzen voor Johannes’. Het enige lichtpunt in deze troosteloze visie zijn de vrouw en de erotiek, die in latere verzen sterk op de voorgrond zullen komen. Van de Kerckhove ervaart het leven als een doem, alle waarden zijn teloor gegaan, de mens is ‘verloren geboren’ (zoals Claus het omstreeks diezelfde tijd uitdrukte) en slechts een verbeten opstandigheid kan het tegenwicht vormen van een als tragisch en als absurditeit ervaren levens-en-wereldervaring. Het woord ‘nutteloos’ klinkt als een obsederende echo door de hele bundel. Het levensgevoel van Gebed voor de kraaien en ook van latere bundels is natuurlijk geënt op het Franse existentialisme vnl. van Sartre. Al is het zeer waarschijnlijk dat Van de Kerckhove pas later, onder invloed van Jan Walravens, Sartre heeft gelezen. Het gedialogeerd gedicht ‘Ebbe en Vloed’ (De Vlaamse Gids, 1954) vertoont veel duidelijker dan Gebed voor de kraaien invloeden van het Franse existentialisme.

De schim van Memling (1950) omvat vooral vrije verzen, naast een reeks strofische gedichten, waarin Van de Kerckhove zonder reden maar als toe-

[p. 536]

geving aan de tijd de interpunctie weglaat. Na de vijftigers zullen talloze dichters daardoor hun gedichten nodeloos moeilijker maken. Gedeeltelijk is de bundel uit 1950 een soort gebed tot de vrouw, de enige levenswaarde die Van de Kerckhove overhoudt en waaraan hij zich vastklampt. Zijn hele levens-en-wereldvisie, ook t.a.v. de poëzie, drukt hij uit in volgend gedicht:

zoeken naar een volledige onbevlekte
oprechtheid naakt demonisch ontdaan
van elke rituele begoocheling van
elke waan de angst de ijlte de ge-
boorte het bestaan de dood de kille
aardse woorden doen herleven in de
perverse onschuld van een gebroken
geschokte menselijkheid
en elke demonie weigert grenzen
vormen beperkingen
zo danste ooit mijn angst in het licht
van een brandende kathedraal
uit de duistere schok van woord en
ondergang ontspringt de snel dovende
genster van het bevrijdend gedicht

De dichter zoekt een nieuwe oprechtheid, zonder begoocheling, een nieuwe levenszin, in volkomen vrijheid. Daarvan moet zijn gedicht getuigenis afleggen. Door het belijden van de ondergangsvisioenen moet de dichter de mens bevrijden. Het woord heeft een bezwerende kracht en het uitdrukken van de ‘etterende aarde chaos onvermijdelijk’ (Hiroshima) schept een nieuw bewustzijn. De bezwerende kracht van het woord zet er trouwens in latere bundels de dichter toe aan om woordpoëzie te schrijven. Tegelijk echter is zijn drang tot naaktheid en ascese (waarvoor o.a. Sint-Franciscus even model staat) doorsneden door een twijfel aan de kracht van het woord. Zo meent hij het explosieve woord aldoor te moeten verhevigen door adjectieven. Het resultaat is dan dat hijzelf zijn gedicht vrij vaak keldert en het in de retoriek en de woordenbrij doet ondergaan. Mij komt het voor dat de dichter bestendig zijn eigen angst wil overschreeuwen. Zijn diepe en tragische overtuiging dat alles opnieuw moet begonnen worden, dat iedere ideologie gefaald heeft, schept een leegte die hij alsmaar met woorden wil dempen. Een vreemde en tragische tegenspraak. Enkel de naakte gedichten

[p. 537]

zoals bijv. ‘Brugge’ krijgen voldoende spankracht. Elders overtilt het gedicht zichzelf door een veelheid van woorden.

In Een kleine ruïnemuziek (1951) wordt de hele werkelijkheid en ook het eigen leven ervaren als één ruïneus geheel, waarin de begoocheling weliswaar nog bloeit als een bloem en waarin de vrouw het laatste houvast is. Maar de dichter weigert zich daarmee te verzoenen: ‘boven de ruïnes / boven de zenuwkern / staan wij recht / en vechten voort’. Veronica (1953), een bundel prozagedichten, lijkt me qua taal wel erg overdone. En dan komt ten slotte het belangrijkste werk van deze dichter én een van de belangrijkste bundels van de Tijd-en-Mensgroep: Gedichten voor een kariatide (1957). De dichter belijdt er zijn engagement in met de mensen van vandaag; hij wijst de waarden uit het verleden als onvruchtbaar af; hij bezint zich over zijn eigen levenslot; hij schreeuwt zijn opstandigheid uit tegen de dood en hij weigert het geloof in ‘een tweede scheppingsdag’. Zijn hele problematiek van angst, doodsangst vooral, walging, opstandigheid en engagement drukt hij uit in lange, bezwerende en voor zijn vroegere doen toch vrij sobere gedichten, die hijzelf ‘brieven’ noemt. Het is vooral n.a.v. deze bundel dat een gewettigd vertrouwen mocht gesteld worden in Remy C. van de Kerckhove als dichter. Hij was inderdaad een belangrijk dichter aan het worden, misschien onze enige moderne geëngageerde dichter met niveau. Dit is dan het tragische lot van R.C. van de Kerckhove, dat hij, als velen vóór hem, door zijn voortijdige dood nu veeleer literair-historisch dan echt literair belangrijk is. Iedereen die deze Verzamelde gedichten na elkaar leest, zal het met me eens zijn.

Tot slot nog even dit: ik vind het jammer dat een zo zorgvuldig samengesteld boek als deze Verzamelde gedichten in gebreke blijft voor wat de ‘verantwoording’ van de opgenomen gedichten betreft. Het is immers belangrijk te vernemen wáár Van de Kerckhoves gedichten zijn verschenen vooraleer ze in de diverse bundels werden opgenomen. Ook eventuele varianten mochten m.i. worden vermeld. Nu treft men hier bijv. een hele reeks ‘ongebundelde verzen’ aan, uit diverse periodes en sommige allicht reeds ergens verschenen, maar wij hebben het raden naar een jaartal en/of naar de reden waarom hij ze niet in de bundels heeft opgenomen.