Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 446]

Kroniek
Hugo Brems / Ik ben de witte merel ik ben niet te vinden
Over poëzie van Adriaan Magerman

Men heeft er bij de Colibrant-uitgaven goed aan gedaan de 50e verjaardag van de dichter A. Magerman te vieren met de bibliofiele uitgave van het gedicht ‘Impromptu’ (Deurle, Colibrant, 1973). Het is een gelegenheid om deze onopvallende en bescheiden poëzie eens niet te vergeten.

Magerman, geboren in de laatste dagen van 1922, debuteerde in 1948 met ‘Heimwee en vuur’. Sindsdien verschenen in totaal niet meer dan vier verzenbundels: ‘Van de Dood der Rozen’ (1950), ‘Embryon’ (1955), ‘Asthenisch’ (1962) en ‘Egidius’ (1967). Er zijn dichters, die met heel wat meer maar mindere verzen heel wat meer bekendheid verwierven in minder tijd.

Vallen zijn eerste gedichten nog helemaal in de lijn van de romantisch-symbolische stemmingspoëzie, die bij de naoorlogse traditionele dichters hoogtij vierde, dan heeft hij zich daar in zijn later werk onspectaculair maar nadrukkelijk van gedistantieerd in een streven naar suggestieve soberheid. ‘Asthenisch’ en ‘Egidius’ zijn daar de overtuigende bewijzen van. Gelijklopend daarmee is er ook een evolutie naar een moeilijk definieerbare eenheid van stemming, ondertoon, thematiek. Een vergelijking van de titels alleen al van de jongste drie bundels wijst in die richting. ‘Embryon’, ‘Asthenisch’ en ‘Egidius’ vormen samen een paradigma, een variatie op het thema van kwetsbaarheid, broosheid, van een niet-vitalistische gehechtheid aan het leven en vertrouwdheid met de dood.

Dat zijn ook de thema's die in de afzonderlijke gedichten telkens weer opduiken. Herfst en najaar, winter ook, door onmacht getekende liefde, maar ook herinnering aan de kindertijd en verlangen naar een lichtvoller, paradijselijker leven, zijn enkele van de manifestaties daarvan.

Die romantische motieven worden afwisselend in een natuurkader gesitueerd, met gebruikmaking van elementaire symbolen als ‘stenen’, ‘aarde’, en de meest geladen lichamelijke termen als ‘ogen’, ‘handen’, ‘schoot’, of in het kader van de stad, die als in een surrealistische vervorming gestalte geeft aan de vervreemding en nostalgie van de dichter:

[p. 447]

 

‘De tram die nauwelijks beweegt

 

heeft haar van gisteren verloren

 

de brug en de vier torens

 

zijn hier geweest’ (Asthenisch, 32)

of:

‘Stad waar de misdaden te vroeg te laat geschieden
en waar het paard nog huivert in de maneschijn’ (Egidius, 16)

Zo ontstaat er een poëzie, die op sommige punten - door taalgebruik en symbolen - wel wat ouderwets aandoet, die misschien weinig voeling heeft met de hedendaagse leef- en taalwereld, maar die zich des te sterker concentreert op het beheersen van het eigen gevoelsleven.

Wat tot nu toe gezegd is, kan allicht de indruk wekken dat we hier met een weinig krachtige, wat verwekelijkte poëzie te maken hebben. Het tegendeel is waar. De onmiskenbare kracht ervan ligt niet in een viriele thematiek, maar in de formele bedwongenheid, die zij de meest ingrijpende emoties en ervaringen oplegt. De dood bijv., die als een obsessie met soms Achterbergiaanse allures, overal terugkeert. Dat levert enkele indrukwekkende gedichten op, als bijv. ‘In memoriam patris’ (Egidius, 34-35), het intrigerende ‘De schim’ (Egidius, 29), of een strofe als:

‘Gij zult mijn laatste zoeken, vinden zijn,
dat van de wind, het dier, het water.
Had ik u zelf gedood, ik had u nooit gelaten
vogels ten prooi, een rimpel der woestijn.’ (Asthenisch, 21)

Magerman is in deze bundel de dichter, die nog het best zichzelf karakteriseert in het vers:

‘Mijn jas verloor ik aan de zomer
heb ik het koud waar zal ik wonen

Wat mij ontbreekt ik zal het dromen’ (Egidius, 23)

Het lange gedicht ‘Impromptu’, dat nu als feestuitgave verschijnt, is een onbetwistbaar hoogtepunt in dit oeuvre. Het verscheen eerder als slotgedicht van ‘Asthenisch’. Het is geschreven in 23 terzinen, die meestal elk een afgeronde eenheid uitmaken. Dat wordt overigens nog beklemtoond door de drie gelijke eindrijmen en/of assonanties, die niet weinig bijdragen tot de gaafheid en charme ervan.

De poëtische overtuigingskracht van dit gedicht zit overigens grotendeels in de discretie en de juiste dosering van de stilistische middelen, die een boeiende wisselwerking van herkenning en mysterie tot stand brengen.

Daardoor ook wordt dit gedicht a.h.w. de volle verwezenlijking van een

[p. 448]

stijltendens, die in heel het werk merkbaar is, en die, meer dan de thematiek of sfeer deze poëzie tot een waardevolle eigentijdse kunst maakt.

‘Impromptu’ is, als titel, een goede karakterisering van die werkwijze. Het gedicht heeft inderdaad iets van het geïmproviseerde, van het op losse invallen gebouwde. Het steekt vol verrassende wendingen, associatieve sprongen, spreektaalachtige, elliptische zinsconstructies, sfeergeladen waarnemingsbeelden. De strofen werken een schijnbaar losse gedachte uit, knopen een bedenking aan een beeld, een emotie aan een waarneming. Op een laconiek aandoende manier worden mededelingen achter elkaar gezet die alleen oppervlakkig niet met elkaar te maken hebben, maar die in werkelijkheid gestalte geven aan een existentiële stemming, die niet anders uit te spreken is. Bijv. in fascinerende strofen als:

‘Een handvol meisjes in een groene mantel
tram zoveel snijdt langs beide kanten
de bloemenvrouw had nauwelijks zes klanten’

of:

‘Op hoge poten steekt de kat het koertje over
wanneer het regent vlucht de lijster uit het lover
de mensen naar de stoepen en ook dat gaat over’.

Maar in die disparate elementen, beelden, waarnemingen, symbolen, stemmingen, brengt de dichter op subtiele manier formele eenheid. Het principe daarvan ontstaat al in de eerste terzine, een soort introïtus, situatietekening:

‘Lopen door Gent en lopen met de mensen
ik denk aan schoenen aan violen en ik denk en
loop voort lief lief de mens ontmoet de mensen’.

Zowel het thematisch kader als de belangrijkste structuurprincipes worden hier gegeven. Er is het kader van het lopen door Gent, waarbinnen al de ervaringen gesitueerd zijn, en dat op verschillende plaatsen in het gedicht als motief terugkeert. Hetzelfde geldt voor allerhande elementen uit het stadsbeeld, die samen niet alleen de ruimtelijke maar meer nog de stemmingsachtergrond vormen, waartegen het gedicht zich afspeelt. Zij zijn bovendien leveranciers van symboolmateriaal.

Andere terugkerende motieven, zoals de doodsgedachte en het vruchteloos terugverlangen naar jeugd en zuiverheid, worden in de tweede strofe geintroduceerd:

‘lopen door de stad kind zonder kinderwereld
ik heb misschien nog dertig maand te leven’.

Rond dergelijke, als muzikale themata terugkerende beelden en verzen blijkt het gedicht een amplificatie, een uitbreiding en variatie van gelijke motieven

[p. 449]

en structuren. Het wordt herkenbaar als een soort improvisatie, verwant aan de jazz: schijnbaar chaotisch; maar in werkelijkheid het produkt van een materiaalbeheersing, die vanzelfsprekend geworden is.

Het is hier niet de plaats om een structuurontleding van dit gedicht te maken, hoe merkwaardig en essentieel die structuur ook is. Men hoeft slechts te letten op de opstapelende, voorthollende en terugkerende vorm van de geciteerde eerste strofe. Datzelfde repetitieve, stapsteenachtige, met zijn ‘impromptue’ gedachtensprongen en overgangen volgens het ritme van een doelloze stadswandeling kenmerkt ook de grotere samenhang. Temidden de uiteenlopende associaties duiken altijd weer herkennings- en aanknopingspunten op als vertrouwde kruispunten en pleintjes. En hoewel die overwegend formeel van aard zijn, werken ze ook een thematische eenheid in de hand. Zij verwijzen terug naar de beginsituatie en harmoniëren de meest bruuske sprongen en emotionele contrasten tot een patroon, een grondplan, een zelfportret, een ineensluitende collage van heden en verleden, droom en realiteit, pijn en schoonheid, verwondering en gemis, verlorenheid en dankbaarheid: de gestileerde doorsnede van een leven.

Om te besluiten citeren we de slotstrofen. Beter dan welke omschrijving ook illustreren ze hoe Magerman erin slaagt met weinig woorden een intense poëtische spanning te scheppen en de niet te noemen nostalgie van een kwetsbaar leven op te roepen:

‘Vader vannacht kom ik naar huis weer slapen
ligt de gebroken vulpen nog op tafel
de moeilijkheden zijn gekomen vader

Als kind zag ik een kerk vol pleinen straten
een zilverknoop was als een maan met kraters
het huis een vogelnest God heeft mij nooit verlaten

Ik ben U dankbaar om de schoot van de beminde
November streelt de houten handen van de linden

Ik ben de witte merel ik ben niet te vinden’