Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 210]

Kroniek
Hugo Brems / Op een bedampte ruit

Eddy van Vliet: De Vierschaar. Gedichten 1962-1972, Brussel/Amsterdam, Paris-Manteau, 1973.

‘Elk oog
hoe vrolijk ook
op een bedampte ruit getekend
begint te tranen’ (102)

schrijft Van Vliet in zijn laatste bundel. Daarmee karakteriseert hij een goed deel van zijn eigen dichterlijke problematiek. In sommige verzen toont hij zich een in wezen romantisch dichter, die hunkert naar de veilige afgeslotenheid van een lachende, altijd zonnige droom. Maar tegelijk vindt hij zichzelf als een oog, gericht op de wereld en de niet rooskleurige werkelijkheid, getekend op de vervuilde achtergrond van een aangedampte, ondoorzichtige samenleving.

Zo'n oog moet wel tranen. Het komt slechts als oog naar voren dank zij de achtergrond, maar het bestaat ook enkel door er zichzelf hopeloos tegen te affirmeren. En de troebelheid van de achtergrond wordt eerst zichtbaar vanuit de zuiverheid van het oog en zolang die zich kan handhaven.

Die complexe wisselwerking tussen ik-betrokkenheid, zelfbehoud en anderzijds gerichtheid op de buitenwereld, de maatschappij, bepaalt de typische toon van de poëzie van Van Vliet. De evolutie in die wisselwerking is duidelijk te volgen in de selectieve verzamelbundel De Vierschaar.

Uit het debuut, Het lied van ik (1964), werden maar vijf gedichten overgehouden. Zij zijn van meer belang om het vertrekpunt van de evolutie te laten kennen, dan om hun eigen waarde. Impressionistisch van sfeer, romantisch van gevoelstoon, delicaat in de verwoording, zijn ze typisch voor de verslapping van de Vlaamse poëzie in het begin van de jaren zestig. Een adempauze tussen het experimentele geweld en de triomfantelijke restauratie van de realiteit en het buitentalig engagement. De dichter prevelt voor zich uit:

‘ik zoek een steen
om tegen te praten.’ (11)

Duel van 1967 verwoordt de crisis, de innerlijke en uiterlijke tweestrijd van de dichter tegen de inkapseling. De 21 opgenomen gedichten vormen een

[p. 211]

goede keuze, in die zin dat de meeste verzen, die nog in de toonaard van de eerste bundel lagen, werden weggelaten.

Op verschillende fronten moet de dichter hier strijd leveren: met negativisme, weemoed en twijfel, met de ontgoochelingen van de liefde, met de onmacht van het woord. Het is een strijd zonder veel overgave, een gevecht dat als een onafwendbaar en ongewenst noodlot wordt ervaren. De dichter weet zich ‘tot duel gedoemd’ (15), en:

‘een wapen kiezen
valt moeilijk
wanneer men sneuvelen wil’ (15).

Hij weet dat al zijn moeite om niets is. Veel liever zou hij ‘rechtsomkeer maken’ en terugkeren naar zijn ‘oorspronkelijk nest’. De opstandigheid in deze verzen is dan ook altijd gekleurd met lusteloosheid:

‘'s avonds hef ik dan maar weer
het roelandslied aan
weet ik
de anderen: de moren
ik: de stervende wekroep.’ (20)

Of in het gedicht ‘endogeen’ (21), dat vol overtuiging inzet:

‘pleidooi voor een rebel
zou ik ieder vers willen noemen’,

maar dat eindigt op het besef van

‘mijn nutteloze schrijfvingers
die het maquis
in het stadspark verkozen.’

De als dwang gevoelde noodzaak van een authentischer, eerlijker, actiever op de wereld gericht leven en schrijven vindt tegenover zich een even sterk en intiemer verlangen naar geborgenheid en stilstand. Maar schuldgevoel maakt berusting in comfortabel isolement onmogelijk. De laatste gedichten van deze bundel brengen de overwinning, de zekerheid. Hij heeft ‘de twijfelaar tegen de muur gezet’ en wil zich nu resoluut naar buiten keren:

‘niet meer angstig
me aan het licht te bezeren,
durf ik naakt op straat
de voorbijgangers
mijn lachend aangezicht tonen.’ (35)

Maar ondanks de euforie van dat levensbejahend wilsbesluit, blijft terloops het besef dat een deel van de eigen wezenheid daar het leven moet bij inschieten:

‘in deze nacht

[p. 212]

 

die een soort zelfmoord voorafgaat,

 

d.w.z. ik dood iedere twijfel.’ (35)

Het is de teder-romantische wezenstrek, die alle strijd en openheid schuwt, die slechts wil opgaan in een zelfgenoegzame, veilige wereld van verbeelding en taal, die hier samen met de twijfel vermoord wordt. Precies het samenspel van die niet definitief te onderdrukken verlangens, en anderzijds het bewust gewilde, door het geweten van de met zijn tijd levende intellectueel gedicteerde engagement, bepaalt de eigen zeer oprechte toon van de twee volgende bundels.

Poëtisch is Duel nog wel niet helemaal overtuigend, maar het heeft toch enkele niet geringe verdiensten. De stijl is sober en direct, slechts bij uitzondering moet Van Vliet zijn heil zoeken in artificieel vervagende beeldenreeksen (bijv. op blz. 30 en 31). Ongecompliceerde en onverhulde uitspraak krijgt in de beste gevallen poëtische overtuigingskracht door een bijna vanzelfsprekende overgang naar symbolisch verdiepende beelden.

Columbus tevergeefs (1969) bevat gedichten over het eigen ik, de poëzie, de liefde, de sociale werkelijkheid, oorspronkelijk in cycli thematisch gegroepeerd, maar hier doorlopend na elkaar afgedrukt. De gedichten uit de eerste, lyrische cyclus zijn mij het liefst omdat zij de ambivalenties in de dichterlijke houding tegenover zichzelf en de wereld het meest volledig tot hun recht laten komen. Het is dezelfde dubbelzinnigheid die we ook in de vorige bundel aanstipten:

‘komfortabel gehuisvest
in een tuin van verbeelding
slaat de morgen soms echo's
in mijn longen

dan wil ik boete doen
blootsvoets in de rozenstruiken stappen.
met grote stoppels breekt
de waarheid uit mijn melaatse huid.
koppig blijf ik voortslaan
op het aambeeld zieke dagen.

tot de nacht
me weer omsluit
en ik rustig tuinieren kan
in een nieuwe droom.’ (40)

Het tot zien verplichtende licht van de dag brengt de dichter ertoe zich tot

[p. 213]

bloedens toe aan zijn eigen gecultiveerde droom te verwonden. De meest eigen positieve aspiraties worden met schuld beladen en negatief gekleurd, maar ook de dag met zijn ongenadige belichting van de werkelijkheid, met zijn beroep op het kritische geweten van de dichter, wordt gevreesd:

‘de dag ontlook met moordenaarshanden’ (43).

En hij laat

‘een hazelip achter
in mijn te voorbarige vreugde’ (43).

Die onverlangde en in feite gehate wil tot concreet engagement wordt bovendien nog tegengewerkt door het voortdurende besef van vergeefsheid en machteloosheid. (Cf. bijv. de titel van de bundel.) Wel wil hij zijn woord zien als een ongenadig brandschattende ‘Alva’ (49), maar in werkelijkheid weet hij:

‘mijn woorden zijn te laat geboren kinderen
met heel wrede namen
zoals liefde

vrede

en zomer

de snede van mijn mes
noemt zijn vijanden lafweg
vrienden.’ (48)

En in de oorspronkelijke uitgave noemde hij de nutteloze, onpraktische, machteloze dichter, die niet meer kan dan in zijn woorden de schoonheid en zuiverheid telkens weer gestalte geven: ‘gekke kinderen met onbeschermd hoofd’.

Maar ten slotte overwint, zoals in elk van zijn bundels, ook hier de wil, kiest Van Vliet voor de eis van zijn geweten. Dan ziet hij zichzelf als een ‘valk’, opgestegen uit zijn emotioneel en ikgebonden ‘moerasland’ (47).

En:

‘stervend aan al te lange woorden,
wil ik thans
- de vrijbrief op zak -
deze vrieslucht ontwennen,
mijn gemakkelijke havens verlaten
en de woestijngrond
tot wisselbouw dwingen.’ (46)

Het resultaat is een reeks geëngageerde verzen, betrokken op Viëtnam, militarisme, Praag 1968 en alle vormen van milieuvervuiling. Het is een niet-emotionele, intellectueel geconcipieerde vorm van engagement. Deze gedichten kunnen mij daarom niet helemaal overtuigen. Zij zijn soms

[p. 214]

technisch bijzonder knap en getuigen van een scherpe kritische observatie, maar in hun eenzijdigheid missen zij de doorleefde complexiteit van de gedichten, die aan de eigen gewetensvraag ontstonden, en die misschien precies daardoor ook menselijk dieper treffen. Zij geven immers op symbolische wijze uiting aan het morele conflict van elke hedendaagse bewuste mens. Zij lijken mij effectiever te werken in de bewustmaking dan de eigenlijke maatschappijkritische verzen, die met voor de hand liggende middelen als parallellie en contrast wel even kunnen verrassen, maar ten slotte aan de buitenkant blijven. In een andere omgeving, niet in onmiddellijke voeling met de volheid van de ‘twijfel’-gedichten zouden zij, denk ik, overtuigender zijn als kritische hekelpoëzie.

Helemaal daarbuiten vallen enkele zeer geslaagde liefdesgedichten.

De jongste, en beste bundel, Van bittere tranen, kollebloemen, e.a. blozende droefheden (1971), vertoont grosso modo dezelfde structuur. Eerst een reeks gedichten rond de ik-problematiek, met het heimwee naar

‘... een vergeten landschap
vol van fluweel
en voor eenmaal niet met
bajonetten doorstoken’ (70).

Telkens weer ‘wint de weemoed het op de woede’ (73), en te midden van het gewoel en de schreeuwende onrechtvaardigheden ‘verlang ik naar het zuiden / met de koude kraag van een noorderling’ (75). Wat baat het immers allemaal, de dichter is immers juist de minst voor deze actief strijdende rol geschikte figuur. Hij leeft zijn eigen leven, buiten het ‘georganiseerd overleg’. Hij weet niet eens ‘hoe een stekker in een stopkontakt te steken’ (76).

Het besef van vergeefsheid, van schuldbeladen defaitisme, dat al in de vorige bundel merkbaar was, overheerst deze hele cyclus. Het brengt hem tot ‘tien tot schizofrenie leidende vragen’ (80): de objectief-aforistische samenvatting van zijn gewetensvragen.

De volgende cyclus bevat enkele ‘familiale verzen’. Gedichten over ‘vader’ (86), ‘grootvader’ (87) en ‘dood’ (88) behoren tot het gaafste en sterkste van wat in deze verzamelbundel te lezen is.

Ten slotte ook hier de obligate reeks geëngageerde gedichten. Ik zou de (voor) laatste zijn om deze verzen te veroordelen. Dat zij ontstaan zijn uit een intens doorleefde innerlijke strijd, is na het voorgaande wel duidelijk. Bovendien vervallen zij slechts zelden in banale observatie of geforceerde verontwaardiging. Zij vinden hun stof in de onmiddellijke, alledaagse leefwereld: de onleefbare stad, de bekrompenheid van de aan t.v. en consumptie

[p. 215]

gekluisterde mens, de vernieling van de natuur, de verafgoding van de auto, enz. Door de koele, vaststellende toon en het opschorten van elk expliciet oordeel, zijn ze soms inderdaad overtuigend. Een verrassende notitie schokt ons soms:

‘het storendste geluid
te 16 h bij o.a. een bushalte
aan het centraal station
is een man die hardop lacht.’ (102)

Elders doen sarcasme of zelfs cynisme, door vergroting of verrassende juxtapositie ongenadig hun werk, bijv.:

‘op weg naar de kraaminrichting
rijdt vader wel eens een kindje dood’ (109).

Een enkele keer slaagt hij er zelf in een totale vervreemding te suggereren door een kleine dosis absurditeit aan een in feite alledaagse anekdote toe te voegen. (In het gedicht ‘lijn 12’ (105).) Maar de complexiteit van de andere gedichten ontbreekt hier geheel. Zij gaan volledig op in hun kritische, ontmaskerende, schokkende functie. Dat zij die functie in de meeste gevallen overtuigend vervullen, is een al niet geringe verdienste.

De soberheid en gewilde ontpoëtisering van de taal, rechtstreeks gevolg van de schuldbeladen angst voor het al te dichterlijke gevoel en het daarmee corresponderende al te dichterlijke woord, bereiken een hoogtepunt in enkele reeksen van alle franje ontdane opmerkingen, ‘vaststellingen’, ‘natuurwetten’, als bijv. de hoger geciteerde.

We staan hier voor het cynisme van het geavorteerde romantische gevoel. Van de op tederheid gerichte dichter, die tegen wil en dank ‘op een bedampte ruit getekend’ is.

Het is m.i. de grote verdienste van Van Vliet, dat hij de reële, niet versgewijs opgefokte twijfels en gewetensconflicten van de hedendaagse, tegen wil en dank geëngageerde intellectueel met grote eerlijkheid verwoord heeft. En dat in een niet overweldigende, rustige, intelligente en beheerste stijl.

Geen in het oog springende poëzie, een die a.h.w. zichzelf niet wil kennen, maar die overtuigt door de onmiskenbare intonatie van doordachte eerlijkheid.

Door deze ‘vierschaar’ wordt Van Vliet vrijgesproken.