Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 114

[p. 126]

Hugo Brems / Remco Campert: leven en dichten

Mijn levens liederen, Amsterdam, De Bezige Bij, 1968.

Drie jaar na Hoerra Hoerra en bijna tien jaar na de bloemlezing Bij hoog en bij laag, laat Campert een dichtbundel verschijnen. De grote tijdsafstand tussen deze poëtische publikaties is wel opvallend, te meer wanneer we bedenken dat Campert de laatste jaren allerminst onproduktief is geweest op literair gebied. Daarvan getuigen zijn romans, verhalen en talrijke bijdragen in literaire tijdschriften (vnl. Podium).

Vergelijken we verder even de data van de bundels: 1950, 1951, 1952, 1953, (1954); 1955 en verder 1959, 1965, 1968, dan valt op hoe de auteur een progressieve verwijdering van de poëzie en een toenadering tot het proza doormaakt.

We kunnen deze gedachte nog even verder volgen en nagaan hoe Campert anno 1968 proza schrijft en hoe poëzie. Nemen we als voorbeeld van proza zijn jongste roman: Tjeempie, of Liesje in luiletterland, dan is een van de eerste vaststellingen die de lezer maakt, dat Campert een enorme aandacht heeft voor de taal. Deze woordliefde is veelal functioneel verantwoord in het kader van de literaire satire, maar overschrijdt toch meer dan eens deze louter betekenende rol. Zij wordt dan een spel met woorden, een dartele liefkozing van de woordlichamen, een essentieel poëtische kwaliteit van het taalgebruik. Deze evolutie is trouwens reeds langer aan de gang en kwam met name sterk tot uiting in Het leven is vurrukkuluk, van 1961.

In Het Perzische tapijt merkt De Wispelaere in dit verband zeer terecht op, dat Campert in de eerste plaats dichter en dus taalkunstenaar is. (p. 127) We constateren in het proza van Remco Campert een toenemende poëtisering van het taalgebruik: niet in die zin, dat hij het gaat zoeken in wat men een ‘poëtische sfeer’ of een ‘poëtische’, zachtvloeiende, zangerige of dieplyrische stijl pleegt te noemen, wel in zoverre dat hij tijdens het gebruik van woorden in een prozatekst plots wordt overmeesterd door de lijflijke dingmatige kracht van bepaalde woorden. Hij blijft er bij stilstaan, is ermee bezig. Het woord haalt het op zijn betekenis. Het schrijven op het leven. In Het leven is vurrukkuluk bijvoorbeeld:

[p. 127]

- ‘Houten dief!’

- ‘Ach, op een oude fiets moet je het leren, vélozoveerde de juffrouw’ enz.

In Tjeempie: - de fascinering door klank- en lettergestalte van het woord ‘sex’. Niet zo in zijn laatste dichtbundel. Daar maken wij precies de tegenovergestelde evolutie mee. Meer en meer gaat hier het leven de bovenhand krijgen. De woorden geraken op de achtergrond, ten voordele van de beleefde werkelijkheid, die zij oproepend aanwijzen.

In een essay over de verhouding tussen poëzie en werkelijkheid bij Campert (De dood is een ontroering, Ruimten VII, 25) wees Herman de Coninck erop, dat er in de poëzie van deze dichter een voortdurende strijd aan de gang is tussen het vrijblijvende spel van taal en verbeelding en anderzijds de geëngageerdheid in het dagelijks leven.

Me dunkt dat de realiteit in Mijn levens liederen een beslissende slag thuis-haalt. Van blz. 20 tot 22 vinden we daar een cyclus, met als titel ‘een beetje over het schrijven’. Het eerste gedicht distantieert de poëzie van de triviale, alledaagse werkelijkheid, waarin de vrouw van de dichter in de verzen op zoek gaat naar allusies op zichzelf of op andere vrouwen. Dergelijke voyeursinstelling tegenover het vers wordt geridiculiseerd. Daarbij sluit dan echter onmiddellijk een afwijzing aan van elke instelling tegenover de poëzie. Dat zij af en toe zijn schrijfmachine zou schoonmaken, dat zou hij in zijn vrouw (= lezer) kunnen appreciëren. Hetzelfde zegt hij trouwens ondubbelzinnig op een andere plaats in de bundel:

‘pas als mensen
van poëzie
helemaal niets verwachten
zullen we het hebben:
poëzie’ (p. 18)

Dit is heel wat minder idealistisch, dan wat hij in 1955 nog kon schrijven:

‘Poëzie is een daad
van bevestiging. Ik bevestig
dat ik leef, dat ik niet alleen leef’. (Bij hoog en bij laag, p. 96)

En in 1952 kon hij nog spreken van een ‘vergeefs gedicht’ omdat het er niet in slaagt de beleving adequaat weer te geven. ‘Zoals je zwijgt/.../zal geen poëzie ooit zwijgen.’ (Bij hoog en bij laag, p. 66)

Ook kon hij nog tot wanhoop gedreven worden, door woorden, die zich niet aan de verschrikkelijke realiteit kunnen wennen, of die in deze nachtmerrieachtige wereld nergens meer plaats vinden. (cfr. ‘Een bal haren’, in Bij hoog

[p. 128]

en bij laag, p. 44)

Voor een dergelijke problematiek is anno 1968 geen reden meer. De poëzie heeft naar twee kanten haar ambities opgegeven. Zij is geen existentiële daad meer, en evenmin een ideaalbeeld van wat het leven zou kunnen zijn. Poëzie met dergelijke ambities is immers ‘net als een kleintje koffie/als je omkomt van de dorst.’ (p. 20)

De poëzie waarover hij het hier heeft - ‘sommige poëzie’, zegt hij - is duidelijk die van zijn eigen jeugd, een poëzie zoals die overal te vinden is in de eerste periode: enerzijds een poging om de onherbergzame werkelijkheid te ontvluchten:

‘Ik geloof in een rivier
die stroomt van zee naar de bergen
ik vraag van poëzie niet meer
dan die rivier in kaart te brengen’ (Vogels vliegen toch)

Anderzijds een poëzie die het leven leefbaar maakt: ‘Poëzie is mijn adem...’ (cfr. P.H.S. Batelaan: De poëzie van Remco Campert, in Maatstaf XI, 1964, 12, p. 909-930).

M. Rutten vraagt zich in dit verband terecht af: ‘Het is vooralsnog moeilijk te zeggen hoe de verdere ontwikkeling van Camperts poëzie, als poëtische ‘daad van bevestiging’, zich inderdaad zal bevestigen. Zal zij blijven aanknopen bij genoemde magische, mythiserende behoefte, die in sommige van zijn gedichten tot voorbeelden van poëtische om- en herschepping heeft gevoerd, of zal ze zich nog duidelijker, onverhulder tot de aarde bekennen, zoals dit in zijn werk al zo vaak het geval was?’ (Nederlandse Dichtkunst, Achterberg en Burssens voorbij, p. 229)

Mijn levens liederen geven op deze vraag een klaar antwoord. Campert heeft gekozen voor de aarde, voor de werkelijkheid, voor een leven waarvan hij zelf getuigt dat het is opgebouwd uit allerhande kleinigheden, uit anekdotes, die zeer acuut worden ervaren. Mij dunkt dat deze keuze definitief is. Men zou kunnen nagaan hoe die tendens reeds in zijn vroegste bundels aanwezig was en hoe hij a.h.w. voorbestemd was om de andere te overwoekeren. Het moge hier volstaan te verwijzen naar enkele gedichten zoals: ‘zilver praten’ (1951), ‘Kerken’ (1953), ‘Het was in het jaar van de staking’ (1954), ‘Als’ (1959) enz. Zo is hij tenslotte gekomen tot een poëzie, die zich op de laatste stellingen heeft teruggetrokken, een poëzie die niets anders doet dan het leven begeleiden, een dagboek-poëzie: observaties, kritische bedenkingen, herinneringen, reacties, belevingen. De meeste gedichten in deze bundel zijn dan ook inderdaad

[p. 129]

in de volste zin van het woord ‘levensliederen’, waarin het leven sterker is dan het lied. Het woord dient de beleving, maakt bewust, analyseert en stelt op punt. Daarom zou ik de eerste verzen van de bundel karakteristiek willen noemen voor het geheel: ‘Hoe ver ben ik nu/en op welke reis?’

Wat volgt is een poging tot antwoord, het opmaken van een status questionis. En daarmee lijkt Campert beland op een poëtisch eindpunt, in de belijdenis-poëzie, die geen woordenwereld ontwerpt, maar van een levenswereld getuigenis aflegt. Hij volgt het leven op de voet, achtervolgt het met zijn woord. Maar het is hem daarbij duidelijk om het leven te doen, niet (meer) om het woord.

In dit verband kan ik niet nalaten te wijzen op een prozastuk, gepubliceerd in Podium (XXII, 3/4, nov. 1968), met als titel: ‘Dagboek in een map gevonden’. Het geeft afwisselend dagboekfragmenten uit 1955 en kritische bedenkingen daarbij uit 1968. Daarin geeft hij o.m. af op zijn eigen romantische Schwärmerei uit de jaren '50, op zijn artistiek arrangement van de gebeurtenissen. Daartegenover stelt hij het leven in zijn bevreemdende onsamenhangenheid van de dingen, mensen en gebeurtenissen: ‘De milde toeschouwer die zich glimlachend over de blokkendooswereld buigt... walgelijk.’ (p. 95)

Dit is een begrijpelijk streven, maar het onderwerpt de poëzie weer aan een buitenpoëtische bedoeling. Daarom is het verwerpelijk. Poëzie moet geen autonoom woordgeheel zijn, in die zin dat het slechts een ding van klank en ritme zou zijn. Wel moet zij zin scheppen en doen bestaan binnen dat woordgeheel en in de lichamelijke lagen van het woord.

Zij moet geïncarneerde zin zijn, zin die slechts bestaat bij de gratie van die incarnatie. Dat is bij Campert niet het geval.

Hij schrijft het leven niet, hij schrijft over het leven en daarom is deze bundel een poëtische mislukking, hoe charmant en aangrijpend hij soms ook geschreven is. De spanning tussen poëzie en werkelijkheid zoals H. de Coninck die in de eerste gedichten terugvond, heeft plaatsgemaakt voor een spanningloos bespreken, dat soms zelfs tot didactiek en moralisering ontaardt.

De enige gedichten die poëtisch te verdedigen zijn, zijn de hogervermelde gedichten uit de cyclus ‘een beetje over schrijven’, nvl. 3 en 4.

Deze veroordeling kan nochtans niet definitief zijn. We zagen immers dat zich tegelijkertijd met deze ont-poëtisering van het gedicht een kentering voordeed in het proza. De poëzie als zingevend taalspel is bij Campert inderdaad niet geheel verdwenen. Zij heeft enkel de wijk genomen naar zijn proza. Proza zoals dat van Het leven is vurrukkuluk en Tjeempie is inderdaad in ettelijke

[p. 130]

passages essentieel poëtisch. Poëzie zoals die van Mijn levens liederen, is grotendeels prozaïsch. Vergeleken met het hogergenoemde verhaal in Podium, komen deze gedichten voor als geconcentreerde, van franje en explicitatie ontdane varianten. Een dergelijke zuivering maakt er nog geen poëzie van. J.B. Charles formuleerde het enkele jaren geleden zeer treffend: ‘Zou men uit “proza” door uitdamping of een ander concentratieproces “poëzie” kunnen stoken? Geenszins.’

Campert is de auteur geworden van twee soorten proza: dat van de taal en dat van het leven. Als poëzie-criticus wijs ik het laatste van de hand, en daardoor paradoxaal genoeg ook zijn ‘poëzie’.