Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 468]

Hugo Brems / Estheticisme en manierisme

Van de uitgeverij ‘de galge’ ontvingen we 2 verzamelbundels, ‘Rameau in maart’ van Nic van Bruggen (Galgeboekje 18) en ‘Mercantile marine engineering’ van Patrick Conrad (Galgeboekje 19). De verzameling van Nic van Bruggen omvat een ruime keuze uit de bundels ‘Een kogel’ (1962) en ‘Jardin des modes’ (1963), met als toemaat een reeks niet eerder gebundelde gedichten. De poëzie van Van Bruggen staat duidelijk aan de periferie van de poëzie-ontwikkeling van de laatste decennia, zoals die zich in ons taalgebied voordoet. Van de experimentelen heeft zij de vrijheid en de veelzinnigheid van haar beeldspraak. Zij heeft er evenwel niet de diepgang en de vaak profetische allure van. Van de generatie der vijfenvijftigers heeft zij de probleemloosheid, de haast uitsluitende concentratie op de evocatieve mogelijkheden van de taal. Daarin is ze dan ook heel wat rijker dan die van de experimentelen zelf. Van Bruggen exploiteert niet alleen het poëtisch beeld,

‘Gedaanten dragen donkere weemoed
over de grenzen,
waar een kille koning
zijn lakeien streelt
in bedden en gordijnen’ (p. 120),

maar ook de klanklaag van de taal, o.m. in de overvloedige alliteraties en assonanties, ‘zo zeer de zon

zijn zon op u
seizoengelegen lichaam’ (p. 81),

die deze poëzie vloeiend en tegelijk harmonisch doen klinken. Er zijn opvallend weinig harde klanken of dissonanten, zomin in de auditieve als in de emotieve kant van zijn gedichten. Van Bruggen schrijft in wezen een verfijnde stemmingspoëzie, die in laatste instantie niet zo grondig verschilt van wat er in de Nederlandse letteren sinds '80 op dit gebied is voortgebracht. Hij schrijft direct en eenvoudig (wat niet wil zeggen dat zijn gedichten altijd zonder meer en ‘eenduidig’ toegankelijk zouden zijn).

De stemmingen en gevoelens die uit zijn verzen opklinken, wortelen meestal in

[p. 469]

een vage, trage en esthetisch verfijnde zinnelijkheid. In wazige beelden spreekt de dichter over de ‘entree der mannequins’ en hun ‘klagend onverdraaglijk luie lichaam’ (p. 95), over het ‘bain de soleil’ (p. 81), over moderne jazz en beeldhouwwerken van Henry Moore. Trefwoorden daarbij zijn ‘traag’, ‘lui’, ‘slapen’. Dit is nochtans slechts één aspect - wel een zeer opvallend - van deze dichtkunst. Een ander aspect is dat van de weelde en de schoonheid. De schoonheid van het lichaam, van de muziek en de plastische kunsten, de hygiënische schoonheid van de moderne leefwereld, van de meisjes in felle bikini's, de Franse filmsterren en de Engelse pop-songs. Zowel de glimmende schoonheid van de ‘gouden staatsiedegens’ als die van de gemakkelijk vloeiende, harmonisch gestructureerde taal. Dat is de esthetiserende zijde van Van Bruggens dichterschap, die hem zelfs de verschrikking van de dood doet evoceren als iets ‘cleans’, iets wat erbij hoort om de harmonie van het geheel te doen sluiten. De winter wordt een ‘heraldieke koude’ en de dood een ‘kille koning’. Deze tendens doet op sommige plaatsen sterk denken aan gedichten van Paul Snoek; bijvoorbeeld in ‘Gedicht’, p. 117, dat eindigt met de verzen:

‘En zie hoe het licht in haar klimt
als een trage kleur,
hoe ik de lucht bewoon
zuinig als een engel
en zedig als de zee.’

Zowel de retorische, overredende toon als het versritme en de beeld- en woordkeuze herinneren aan fragmenten van Snoek. Dit kan eventueel op rekening geschreven worden van de enigszins gelijklopende voorkeur van deze laatste voor het luxueuze en welluidende. Hogerbeschreven tendensen informeren de poëzie van Van Bruggen vanaf de eerste bundel, maar manifesteren zich wellicht het duidelijkst in de verfijnd-sensuele ‘Jardin des modes’, terwijl in de nieuwe verzen o.m. een poging ondernomen wordt om tot verdieping te komen. Vooral het gedicht ‘De rechte lijn is een cirkel’ (p. 121) is duidelijk vanuit deze intentie geschreven. Even duidelijk bewijst het dat Van Bruggen hier boven zijn mogelijkheden reikt. Hij wil aarde, mens, cultuur en kosmos poëtisch verenigen, maar raakt nergens van de grond. Liever zijn mij dan zijn pretentieloze, maar vaak scherp en poëtisch revelerende gelegenheidsverzen op de ‘Dierenriem’ (p. 129-143). Deze poëzie is beperkt, maar binnen die beperking is ze een juweel.

Helemaal anders en vooral heel wat ingewikkelder en cryptischer, is de manië-

[p. 470]

ristische poëzie van Van Bruggens stadsgenoot, Patrick Conrad. ‘Mercantile marine engineering’ bevat een hele reeks vroeger gepubliceerde gedichten (o.m. uit ‘Ik lig in de Dalaï-Lama’, 1964, en ‘Rose mon chameau’, 1965). Daarnaast een aantal nieuwe verzen en op de koop toe krijgt de lezer een essay van Henri-Floris Jespers over ‘Maniërisme en moderne sensibiliteit’. Over Patrick Conrad als maniëristisch dichter wordt voldoende uitgeweid in dit essay. Als voornaamste kenmerken van dit dichterschap ziet Jespers het samengaan van nauwkeurig en beschrijvend realisme en anderzijds surrealisme, in de collage-technieken. Beide trekken zijn echter even surrealistisch. Het is immers juist eigen aan het surrealisme, nauwkeurig beschreven werkelijkheidsfragmenten te isoleren en op bevreemdende wijze met elkaar te verbinden. Daarbij sluit, nog steeds volgens Jespers, een objectivering van de werkelijkheid aan, waarbij de voorwerpen voorrang krijgen op de menselijke gevoelens. Dit resulteert o.m. in een filmische techniek, het gebruik van elementen uit pop-art en nieuw realisme. Mij dunkt nu, dat deze voorkeur voor het onkwetsbare en niet-kwetsende object slechts in schijn de innerlijkheid van de dichter op het achterplan plaatst. De emoties worden enkel verschoven van de directe uitspraak naar de visie, de keuze en de hogergenoemde manier om de dingen samen te brengen, naar de montage van het gedicht, dat in zijn onderdelen objectief en gedesinteresseerd kan lijken, maar in zijn totaliteit getuigt van een intens aanwezige menselijkheid. Jespers corrigeert in dit opzicht trouwens zichzelf, waar hij Conrads kunst een ‘romantisch karakter’ toeschrijft en de dichter zelf een ‘hartstochtelijk toeschouwer’ noemt.

Als verdere kenmerken beschrijft hij de ‘dandyeske levenshouding’ met nihilistische inslag en zijn voorkeur voor ambivalente liefde en erotische perversiteiten, wat dan moet wijzen op een ‘universaliteit van de liefde en van de begeerte, ongeacht het liefdesobject’.

De gedichten zelf nu.

Een van de opvallendste trekken bij een eerste lectuur is de zeer bijzondere sfeer die ervan uitgaat: een sfeer van binnenkamerse warmte, van overspannen zinnelijkheid, decadentie en preciositeit. Een groot deel van de gebruikte beeldspraak vindt daarin zijn oorsprong. Bijv.:

‘Enorm worden vlezig de fluwelen gordijnen wegend
dichtgefluisterd’ (p. 27)

of: ‘geparfumeerd leef ik mijn luxe:

geen dij, geen dij
die me nog boeit.’ (p. 97)

[p. 471]

Dit brengt mee dat deze gedichten een bedwelmende pracht uitstralen, die de lezer inpalmt, ook wanneer de juiste draagwijdte van het gezegde hem ontgaat. Dit is poëzie als narcose. Bij dit alles zou het schromelijk onrechtvaardig zijn te beweren dat Conrads dichten beperkt blijft tot dergelijke sfeerschepping. In tegenstelling tot Nic van Bruggen is zijn kunst veel rijker en omvattender. Hij tracht inderdaad een wereld die leeft in overvloed en luxe, in erotiek en veelzijdig onuitputtelijk genot, tot het uiterste mee te maken. Hij wil de laatste raffinementen ervan exploiteren. Maar evenzeer wil hij dit leven transcenderen door het in de poëzie op te vangen en daardoor een gestalte te geven, die het doet uitstijgen boven de vluchtige anekdotiek. Zeer typisch daarvoor is m.i. het gedicht ‘Een pop van Patrick Conrad...’ (p. 79-86). Dit is een subtiel afgewogen verstrengeling van twee gegevens: de beschrijving van de decadente en schitterend wulpse Eleonora, ‘in (het enige misschien en weliswaar het laatste) stenen herenhuis van Azië’, en daardoorheen:

‘1 B52 boven en

7 G.I.'s tussen:

de waakzame heesters.’

Beide componenten worden meesterlijk door elkaar verweven tot het lyrische verhaal van de moord op Eleonora:

‘Smeulend en verslenst liggen haar holle brokken stofferig

in het gevaarlijke woud bedekt weldra door

ijzer, snelle varens en een ziltige stilte.’

En zijn collagetechniek getrouw besluit Conrad met een vers van O. Wilde:

‘And there was silence in the house of Judgment.’

Alleen al om dit merkwaardige gedicht, waar Conrad erin slaagt uit splinters en fragmenten een zinvol poëtisch werkstuk op te bouwen, zijn wij geneigd H.-F. Jespers gelijk te geven waar hij zegt: ‘Patrick Conrad behoort m.i. tot de belangrijkste jonge Vlaamse dichters’ en ‘Patrick Conrad zal nog meer worden dan de dichter van het maniërisme.’

Inderdaad, onder het waas van woordenpracht vinden wij telkens weer dezelfde echtheid en diepte terug, die het vers doet leven en die de meest fantastische imaginatie zinvol verbindt met de meest platvloerse trivialiteit. Daarom vergeven wij hem ook graag sommige holle verzen, zoals ‘De Vrouw en de liefde’ (p. 101-104) en zijn hem zelfs dankbaar voor de zelden geëvenaarde taalvirtuositeit waardoor ze ons bekoren.

Patrick Conrad is een gracieuze snob, die erin slaagt onze taal als Frans te doen klateren en als Vlaams te doen reveleren.