Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 211]

Andre Demedts / Twee Dichters

René Verbeeck: Het Uur van de Wesp, Heideland, Hasselt
Erik van Ruysbeek: De open Wereld, Manteau, Brussel & Den Haag

Poëzie genieten, het wordt op zekere dag in de geest herschrijven wat men leest. Maar vooraf moet men zich in bestaan en werk van de dichter ingeleefd hebben. Daartoe is bekendheid nodig met zijn kunst in haar geheel, haar voedingsen haar achtergrond, haar eigenheid naar taal en stijl. Eerst dan krijgen afzonderlijke bundels en gedichten hun volle betekenis en wordt het mogelijk hun waarde te duiden.

Veertig jaar geleden debuteerde René Verbeeck met Oriëntering (1926), in de bloeitijd van het expressionisme. Hoe aarzelend de verzen uit die eerste bundel ook waren, ze spraken over een persoonlijkheid met een oorspronkelijke visie, verschillend van de wereldbeschouwing en levenshouding die bij Moens en Mussche, Gijsen en Van Ostaijen terug te vinden waren. Tien jaar later, met De Minnaars (1935) en De dwaze Bruid (1937) deed Verbeeck zich gelden als een meeslepend vitalist, niet zo tragisch gekweld door het denken aan de dood als het bij Marsman gebeurde en ook niet zo beroesd door lichamelijke vervoerdheid als Decorte in zijn barokke beeldenstorm uit Germinal (1937).

Wat heeft Verbeeck van de andere vitalisten onderscheiden? Een wondere vermenging van frisse ontvankelijkheid, bewondering en bedachtzaamheid. Vóór de aandoening tot een dionysische uitbarsting leidt, grijpt de behoefte aan evenwicht in. ‘Februari’ heet een van de mooiste gedichten uit die tijd:

‘gij zijt de zuster van dit reine land,
eenvoudig en eerbaar naakt als een hand,
gesneden als voor de adem het riet:
de meest volmaakte vorm en anders niet,
van wat gaat groeien onder de schedel:
't inwendige leven, nieuw en edel,
zeer sober en begaan met de grote zin
des levens; van einde naar begin...’

Sedertdien zijn de jaren met lief en leed voorbijgegaan. Maar het karakter van zijn poëzie is niet veranderd, haar taal met alles wat taal insluit is hem nooit uit de mode van de tijd aangewaaid, zij ging terug en dat is zij blijven doen,

[p. 212]

op het ritme van zijn hartslag, zijn verstand, zijn verbeelding, de begaafdheid van zijn natuur. Na de tweede wereldoorlog heeft Verbeeck een periode van zwaarmoedigheid doorgemaakt. De neerslag ervan ligt in Op het Spalier der Maanden (1948) en Requiem in Memoriam Patris (1956). De poëzie uit die bundels lijkt na zijn vroeger werk plotseling jaren ouder. De glans van heldere kinderogen was bewasemd, zijn gedicht werd meer beredeneerd, minder beeldend, mededeelzaam, logischer van zinsbouw, metrisch en in regelmatiger strofenbouw ingedeeld. Maar de oude Verbeeck, bedoeld wordt degene die in tegenstrijd met veel dichters van formaat reeds jong was in zijn jeugd, kon niet echt oud, verstard, uitgeloogd, van zichzelf geledigd worden. In zijn gedicht ‘November’, na een bijna sombere afrekening met het verleden, volgde een prachtige belijdenis van trouw aan de voorvaderen, die ‘de nazaat’ helpen leven en met de kracht tot een wederopstanding bezielen:

‘Al is zoveel verspild en liggen achter mij
mijn stoutste dromen als verwoeste steden,
mijn diepste krachten sluimeren onverbruikt
in u.’

De erfenis van het bloed, zijn wezensgrond, is weer bloot gekomen in De Zomer staat hoog en rijp (1965) en Het Uur van de Wesp (1967), nadat het drijfzand van voorbijgaande gevoelens en stemmingen was weggewaaid. De eerste bundel is een verheerlijking van de echtelijke liefde, de tweede een afspraak met de dood. De ruimte van de toekomst wordt hoe langer hoe kleiner. Maar de dood kan niet vernietigen wat de liefde in leven houdt. Opnieuw wordt in Verbeecks poëzie Vondels hymne aan de huwelijkstrouw herhaald:

‘Allen die 'k geweest ben
kwamen toen om mij staan
zij wenkten met de hand
en achter dit visioen klonk een stem:
kies met wie gij verder wilt gaan
- met de man die 'k geweest ben met haar
al d'anderen zijn beelden van hem.’

Er ligt nog meer in Het Uur van de Wesp. Ook de lieve kindskinderen, bestendiging van het leven, treden nu op de voorgrond. Vlagen van weemoed tasten het vooruitzicht van de dichter, zijn zekerheid niet meer aan: ‘Het vlees wordt geleider van eeuwigheidsstroom en ieder lijf een boog gespannen van hoop.’ Woorden die een beweging uitdrukken, stoeien, springen, deinen, water en vuur, hebben het gehaald op de statische taal van de verstening. Verwonde-

[p. 213]

ringen bewondering, de prille openheid van het kind waarin nog alle mogelijkheden sluimeren, het kind dat kon en niet mocht sterven, heeft de wijsheid van weten en berusten overleefd. Weer ziet het de wereld om zich heen als een dynamische stoet van beelden, nieuw, boeiend, overweldigend, maar niet ondoorgrondelijk meer. De ervaring, Moeder Aase, heeft geleerd verbanden te leggen, gelijkenissen en tegenstellingen te ontdekken, symbolen te onderscheiden en al dichtend zich van dat alles te bedienen, om door woordkeus, klank en ritme, beeld en kleur, zichzelf te manifesteren, uit te stralen, te materialiseren in de taal.

De gehele Verbeeck spreekt ons aan uit ‘De Forel’, zinnebeeld van de ziel, die in het lichaam ingeschapen, meevlottend naar de dood, toch boven de dood uit, tegen de natuur van het lichaam in, stroomopwaarts opschiet naar het leven:

‘Onze lichamen hebben samen
één bedding gevonden
ik stroomde met u
- één water - naar beneden
en flitsend sprong stroomopwaarts
de forel van de ziel
die springt op en blinkt in het licht
alleen bij de genade van het water
het vruchtbare, dragende
naar de diepte getrokken water.’

Wij menen dat de gedichten uit ‘De open Wereld’ van Erik van Ruysbeek niet minder existentieel zijn dan de poëzie van Verbeeck, hoewel zij de lezer minder direct zullen aanspreken. De oorzaak? Zij gaan eerder op een filosofische overtuiging dan op ervaring terug, zodat zij veeleer een betoog dan een lyrische ontboezeming zijn. Zoek bij van Ruysbeek niet de schoonheid van een smijdig taalgebruik, van dat superieure spelen met het woord, waarvan Gezelle de onovertroffen meester blijft, omdat zijn kunstvaardigheid terzelfder tijd de trouwe uiting van een levenswerkelijkheid was.

Van Ruysbeek behoort tot die beschouwende, wijsgerige dichters, waarvan Verwey in het Noorden, Verschaeve in het Zuiden, typische vertegenwoordigers waren. Zij dichtten over een wereldbeschouwing, een voltooid en gesloten geheel, niet over de mens die de drager van een overtuiging is. Tot op zekere hoogte waren zij een overtuiging, meer profeet in het bezit van onwan-

[p. 214]

kelbare zekerheden, dan kunstenaar, een mens onderweg, die naar harmonie, waarheid en schoonheid verlangt. Denken is op scherpe onderscheidingen en een juiste formulering gericht. Hoe nauwkeuriger het denken, hoe klaarder de verwoording, hoe minder mysterie en diepte in het woord. Dichten wordt moeilijker. Want waar de woorden te halen die een dubbele functie vervullen, een abstracte kennis in precieze bepalingen vertolken en tegelijk de schone openbaring brengen van iets dat zo duister is en onvatbaar als de grond en de reden van een concreet levenslot?

Wat van Ruysbeek gelooft, of liever wat hij wéét, staat in het kerngedicht ‘Oosters’:

‘Eens barstte de stem uit de leegte,
eens barstte de bast van het woord:
in de ruimte schoot de trilling wakker
de eerste zindering in het hart der stilte.
De kern van de wervel stond op,
de kiem van de sferen zwol aan,
in golvingen braken zij uit
en zonnen en werelden rolden
en licht en leven rolde
mild en eindeloos
uit de schoot der wervelende kracht.’

Onsterfelijke stof. Zij is eeuwig. Uit haar kon op een bepaald ogenblik het leven ontspruiten, tot haar keert alle leven terug. ‘Ik ben de boom, ik ben het bos’, getuigt de dichter. ‘Ik hurk in de regen en ik ben regen mee / ik ben wolk en ik ben aarde.’ - ‘De levens in mijn leven gaan uit en in / in stromen en lome rankingen en een grote / algemene verbroedering.’ Alles is in alles, alles is één. ‘Zee is het leven dat wij zijn / een grote deining der stilte /. Daarin lost ons gemurmel zich op / zonder einde / en waar was het begin?’ Alles heeft hij meegemaakt, als toeschouwer ziet hij zichzelf ontstaan, glimlachend is hij getuige van wat in lengte van tijden zal geboren worden en sterven zonder te vergaan.

Zo zegt hij het in ‘Herakleitos’:

‘... en over de cirkelgang der eeuwen
zond ik mijzelf een groet
die opkomt uit het hol der tijden
van sprong tot sprong tot mij
en die ik verder stuur

[p. 215]

 

terwijl ik als een teken voor de eeuwigheid

 

een zelfde takje streel

 

en dit gebaar weerspiegeld zie

 

tot waar geen oog, geen geest kan volgen:

 

van keer tot keer verdwijnend in 't verleden

 

van keer tot keer verdwijnend in de toekomst.

 

Hier zit ik, vereeuwigvuldigd,

 

telkens in het

 

broze, doorzichtige nu.’

Het citaat herhalend, nadenkend over de zin en draagwijdte van de woorden, brengen wij eerbied op voor de visie van de dichter. Nieuw is zij niet, maar wat is nieuw? Whitman heeft er zijn breedvoerige dithyramben aan gewijd, Hensen heeft ze bezongen met fiere zelfbewustheid, tot haar noodlotsdwang hem in de jongste tijd een bron van kwelling werd. En wat met van Ruysbeek? In ‘De open Wereld’ schijnt zijn wereldbeschouwing zelf aan het woord, zo alomvattend, dat zijn persoonlijkheid er volledig in opgegaan is. Zoals het katholicisme zijn dogmatische dichters heeft gekend, is hij een dogmatisch dichter van het materialisme. In de strikte, filosofische betekenis van het woord. De vreugde die zijn werk ons schonk, was eerder een verstandelijke verrijking dan een schoonheidsontroering, eerder geproefd bij van Maerlant en Ruusbroec dan bij Hadewych en Moritoen.