Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 135]

Rene Verbeeck / Poëzie van de laatste grens

n.a.v. Blijdschap is een boom, door Pieter G. Buckinx. Colibrant, Deurle. 1967

In de voorlaatste dichtbundel van Pieter G. Buckinx, De zevende dag (1961), kon men in hoofdzaak twee creatieve krachtbronnen onderscheiden: de ervaring van het ouder-worden en de drang naar het zich onbekommerd loszingen in het lyrische geluk dat ontstaat in de intimiteit met de wereld, het opgaan in het andere, de blindelingse overgave aan de natuur, aan de oerverbondenheid ermee. Deze laatste richting, deze specifiek lyrische zijnsmodus werd niet alleen verwoord in het gedicht De zevende dag, een pareltje van poésie pure, maar ze werkte ook door zelfs in de gedichten die de doodsgedachte, de vergankelijkheid, het ouder-worden en de eenzaamheid als thema hadden. (Niet zonder reden schreef de dichter de titel van dit vers ook op de omslag van zijn bundel.)

In zijn jongste dichtwerk Blijdschap is een boom is een verschuiving te bemerken: de problematiek van het oud-worden en het naderen van de dood lijkt te zwaar te wegen voor een onthechting, een verijling in het lyrische geluksmoment zoals hiervoren omschreven. Het is als was de dichter te zeer bevangen door de realiteit die zegt hoe laat het aan de tijd is om momenteel (momenteel, want men moet met dichters steeds op zijn woorden letten!) de boodschap van het lyrische geluksmoment door te geven, een boodschap die de wereld, het mensdom in zijn bestaan vol zorgen haast niet hoort.

Nu de functie van het lyrische dichterschap als zodanig hier niet langer meer een toevluchtsoord schijnt te zijn, komt in de plaats hiervan, zoals wij verder zullen zien, het vroeger ook reeds aanwezige geloof in de eeuwigheid veel sterker op de voorgrond. En het kon dan ook moeilijk anders of een dichter als Buckinx moest zich bij het op de achtergrond wijken van de zuiver lyrische toestand ervan bewust worden dat een gewijzigde verhouding tussen hem en het woord is ontstaan, met name een conflictuele verhouding. Deze verhouding ligt ten gronde aan de eerste gedichten van zijn nieuwe bundel. Het schrijven is een bezetenheid geworden, een ‘moeten’, een leegschrijven van de aders ‘tot zij verstijven’ (7), de woorden roepen pijnlijke indrukken op, zingen niet meer los:

[p. 136]

 

Woorden met scherven geschreven

 

in de brandende plant van het bloed,

 

......

 

ik proef u tussen de tanden,

 

als zand tussen de tanden, (8)

 

 

 

Woorden zijn overbodig

 

nu wij langzaam verstenen

 

in dit koninkrijk van de herfst. (9)

 

 

 

Doffer worden de woorden.

 

Het heeft geen zin meer

 

wat nog gezegd moet worden.

 

Koorden zijn de woorden

 

waarmee wij gegeseld worden. (11)

Het gedicht Het glanzend woord vertrouwen (16) dat een verheerlijking is van het woord vertrouwen, is niet in tegenspraak met de geciteerde verzen, noch met de door mij vooropgestelde conflictuele verhouding.

Het glanzend woord vertrouwen,
het is genoeg om naakt en zonder verleden
de dood te overwinnen,
en aan de verste grens van morgen en heden
het zenith te raken,
het vloeibare licht,
dat uitstroomt in het zichtbare.

O glanzend woord vertrouwen,
bewoon mij met uw tover,
tot ik uit het ondoordringbaar lover van mijn nacht
uit de bolster van het donker breek.

In dit gedicht is het duidelijk hoe niet het woord, maar het vertrouwen de toverkracht bezit om ‘de dood te overwinnen’ en ‘uit de bolster van het donker’ te breken. Hier wordt de zekerheid uitgesproken van een eeuwige bestemming en het woord ‘woord’ had hier, m.i. zonder verlies, kunnen wegvallen, omdat

[p. 137]

de semantische geladenheid van ‘vertrouwen’ de substantie van het gedicht vormt. Het volgende gedicht Ik hoor uw stem (17) is weer ontstaan uit een verstoorde verhouding tot het woord, niet uit het bezit van, maar uit een verlangen, een zoeken naar de magische kracht van het lyrische woord:

...
Ik zoek het woord
dat mij kan bergen binnen uw gloed,
het onvervangbare woord
waarin de geest zal duren
voorgoed.

Wie speurt naar vernieuwing in de ontwikkelingsgang van een dichter, zal deze wijziging in de lyrische situatie van Buckinx niet ontgaan. Of zij voorlopig of een winstpunt is, zal zijn verdere evolutie moeten uitmaken. Dit conflict met het dichterlijke woord wordt in de volgende gedichten van de bundel volledig verdrongen door het thema van de ouder-wordende mens, van de dood en vooral van het geloof in het ontwaken in een eeuwig land aan de overzijde van de grenzen van dit aardse leven. Het is echter niet zo dat deze verdringing een ontwrichting van het poëtische wereldbeeld, van het geestelijk landschap zoals men dat van deze dichter kent, ten gevolge zou hebben. Neen, maar toch weze men aandachtig. De stilistische elementen waarmee dit wereldbeeld was opgebouwd, zijn uiterlijk wel dezelfde gebleven. Zo doemt het winterlandschap van sneeuw en ijs, dat ons reeds bekend is sinds De dans der kristallen, hier weer herhaaldelijk op, evenals de antoniemen vuur en ijs, maar hun symbolische betekenis is meestal niet meer dezelfde. Deze verschuiving van de symboliek valt samen met een verschuiven van de aandacht naar nieuwe themata. Zo is bijv. het vroeger meermaals voorkomend thema van de onvruchtbaarheid, het kinderloos blijven, zo goed als verdwenen uit Buckinx' poëzie. (Er wordt nog éénmaal aan herinnerd in het gedicht Geluk (30), maar nu voorgesteld als een door het levensgeluk overwonnen en aangevuld tekort.) Welnu, dit thema, dat tot de diepste gronden behoorde waarin Buckinx' poëzie wortelde, droeg toen stellig bij tot het overwegen van de vorengenoemde stilistische elementen waaruit het door de kou kristalhard, helder en zuiver gebrande wereldbeeld werd opgebouwd. Nu dit thema wegvalt, zijn de kou, het kristal en het bevriezen uitsluitend beelden van de overgang in het eeuwige geworden. Opvallend en vol betekenis in dit verband is het veelvuldig gebruik van werkwoorden die een verharden, een verduurzamen uitdrukken, o.a.: ver-

[p. 138]

stenen (7, 9, 10, 17, 41), verkalken (10), verstijven (7), bevriezen (22, 34) en die tot dezelfde eeuwigheidssymboliek behoren. Uit dit voorbeeld blijkt weer eens dat de poëzie van Buckinx kàn blijven evolueren binnen het raam van een vast poëtisch wereldbeeld dat het zijne is en dat men uit alle andere kan herkennen.

Dit wereldbeeld biedt hem het materiaal voor het evoceren, in een groot aantal van zijn gedichten, van het metafysisch perspectief dat hem bezielt. Zo roept hij vaak in zijn verzen de verte op, het zenit, het eiland op de einder, de sprong naar het vergezicht, metaforen die ook vroeger zijn heimwee, zijn Fernweh uitbeeldden. Dit heimwee werd thans een overwegend begaan-zijn met het stervensmoment als zijnde de overgang, de geboorte in het andere leven. Een twaalftal van de gedichten die deze bundel vullen, eindigen op dit eeuwigheidsperspectief. Het hoeft wel niet gezegd dat de dichter hiermee een opgave te vervullen heeft die tot de moeilijkste behoort, omdat zij hem uiteraard afleidt van de aardse werkelijkheid (die m.i. de humus is van de poëzie, ook van de meest naar vergeestelijking strevende) om hem te richten op een werkelijkheid waarin men wel kan geloven, maar die men zich niet kan voorstellen. Hier meer dan elders dreigt het gevaar, te vervallen in retorische beeldspraak. Naar mijn gevoel doet een beeld als dat van Gods engel die de dichter bij zijn dood de boodschap brengt van zijn geboorte, het hem niet meer. Maar ondanks een paar voorbeelden van dergelijke beeldspraak levert Buckinx het bewijs dat hij die moeilijke opgave meesterlijk de baas kan worden, wanneer hij voor de uitbeelding van zijn paradijselijke bestemming naar correspondances zoekt in het werkelijke leven, zoals bijv. in het prachtige slotgedicht Zwevende kindervoeten, waaruit dit fragment:

Zwevende kindervoeten
in de glans van de voorjaarsmorgen
voor de koninklijke dans:
zo zal het zijn bij uw geboorte,
als gij losbrandt uit de bolster van het lichaam
en wat tot as verteerde
gaat bloeien in het licht
dat woont in kinderogen.

Hier worden wij mee opgenomen in de sfeer van het blijde mysterie van de onsterfelijkheid, langs het beeld om van de wedergeboorte van het leven in het kind, een beeld dat op zichzelf ons reeds direct en innig aanspreekt.

Buckinx is een sterk metafysisch dichter; vandaar bij hem de drang om te

[p. 139]

transcenderen, om natuur en realiteit op te heffen in een metaforisch woordgebruik. In het door de symboliek van de samenstellende elementen irreëel aandoend landschap flitsen soms concrete realiteiten, maar die worden dan onmiddellijk (als realiteiten) gerelativeerd om het overschrijden van de ‘laatste grens’ uit te beelden. Een typisch voorbeeld hiervan is:

Een trein snijdt door de vriesnacht

de melkweg tegemoet. (31)

Waar de opgeroepen werkelijkheid niet te zeer haar zelfstandigheid inboet, zoals in enkele gedichten waarin het verval en de bedreiging door de dood worden geëvoceerd, o.a. in De burcht (10) en De nacht (12), is de poëzie van Buckinx buitengewoon suggestief.

De sleutel roest in het slot,
het doodswater lekt langs de wanden
waaraan de vleermuizen hangen
als ijskoude kinderhanden.

Door de zwart-berookte balken,
binnen de aders die verkalken
en verstenen tot graniet
breken de mieren van het verdriet.

Midden de brandnetels der zonden
huilen de honden.

Merkwaardig in dit gedicht is de identificatie van het vervallen gebouw met het lichaam en het bewustzijn, het geweten van de dichter, zodat ook hier weer de realiteit een symbool wordt, maar de symboolwerking is nu des te sterker daar de realiteit in haar akeligheid aangrijpend wordt opgeroepen en niet vernietigd wordt door de zeer subtiele verweving met de symboliek, met de vermenselijking door de woorden doodswater, aders, verdriet en zonden gesuggereerd. Een dergelijk gedicht is kenmerkend voor de latere Buckinx: veel van zijn latere gedichten zijn inderdaad geschreven uit de ervaring van het ouder-wordende lichaam, uit zijn waarheid, die hij met treffende accenten belijdt en die authenticiteit kan verlenen aan zijn gepoëtiseerde wereld en aan de beelden van zijn onstuitbare en van een abstracte blijdschap vervulde drang om te transcenderen.