Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 202]

Kroniek
Andre Demedts
Buysse herlezen

Naar aanleiding van Cyriel Buysse Omnibus, D.A.P. Reinaert-Uitgaven, Brussel.

De eerste vaststelling die men bij het herlezen van Buysse maakt, is: dat zijn werk nog aanspreekt. Het boeit omdat het leeft, en levend is het gebleven wegens zijn waarachtigheid. Dat ondanks het feit dat de beschreven toestanden tot een voltooid verleden behoren en veel personages uit Buysses boeken nu ondenkbaar schijnen. Nochtans zijn zij het niet in zijn wereld, een menselijke gemeenschap met zeden en gewoonten, hebbelijkheden en dwaasheden, die werkelijk bestaan heeft en waar hij als geïnteresseerd toeschouwer tegenover stond.

Niet van meet aan was hij alleen toeschouwer geweest. In zijn eerste periode, die van 1885 tot 1903 strekt, was hij ook deelnemer en aanklager. Het was de tijd van zijn ontdekking van het naturalisme uit de boeken van Zola en De Maupassant, wat samenging met zijn eerste grote liefde en zijn onderdompeling in het bestaan der misdeelden, de wereld van de naturalistische inspiratie en het naturalistisch protest tegen de ongelijkheid der mensen, tegen de armoede, de onwetendheid, de verdrukking en meteen tegen alles en allen die er aansprakelijk voor schenen. Buysse was niet objectief in zijn jeugd. Wie De biezenstekker leest en Het recht van den sterkste voelt het onmiddellijk aan. Die verhalen zijn met het hart, uit een woelende, vurige hartstocht geschreven. Maar er is één element in aanwezig dat de komende evolutie mogelijk maakt en aankondigt. De figuur uit Buysses eerste achttien schrijversjaren die op de voorgrond staat, is Maria Beert uit Het recht van den sterkste. Ze blijft onvergetelijk voor wie haar mocht leren kennen. Ongetwijfeld werd zij getekend naar de realiteit, maar zij was ook een mens zoals Buysse, voorgelicht door zijn verlangen, ze in zijn verbeelding zag. Hij heeft van die bepaalde vrouw en later van het symbool dat zij geworden was gehouden, zodat zij geregeld in zijn verhalen is teruggekeerd, een beetje vervagend evenwel naarmate zij verder afstond in de tijd en de humor van de berusting haar trekken in zijn herinnering had vervaagd.

[p. 203]

Maria Beert ondergaat het leven, deemoedig en gelaten, waarvan zij het slachtoffer is. Zij woont in de Zijstraat, waar het uitvaagsel zijn driften botviert, waar zelfzucht alle laagheden insluit en adel van ziel even zeer een afwijking als een zwakheid lijkt. Zij beseft dat zij alleen kan dulden, dat haar verlangen naar zuiverheid, toewijding en schoonheid onvervulbaar is en dat zij, met haar machteloze goedheid, onbegrepen en zonder troost zal leven en sterven. Maria Beert wordt herboren in Rozeke van Dalen uit 1905, twaalf jaar na Het recht van den sterkste, nu als boerenvrouw, en na een korte tijd van geluk met haar echtgenoot gaat zij de lijdensweg op van Maria Beert. Maar zij bezit oneindig veel meer, zij kan niet meer verlinken in dezelfde uitzichtloze wanhoop, want zij heeft de liefde ervaren, zij weet dat de liefde bestaat ook buiten haar eigen droomhunkering en zij heeft in de freule van het kasteel een vriendin gewonnen die haar over alle standsverschillen en beproevingen heen trouw zal blijven.

Buysses verzoening met leven en lot is begonnen. Nog is hij deelnemer aan, maar terzelfder tijd ook reeds toeschouwer op het leven. In die houding en verhouding zien wij hem in Grueten Broos, Greutmoeder Renske en Op het kleine gehucht, verhalen die aan Arme menschen ontleend zijn, een bundel uit 1901 waarin zijn verdere evolutie reeds merkbaar is. Een bijzondere aandacht verdient Grueten Broos, een van onze Vlaamse meesterverhalen, een der schoonste die Buysse ons heeft nagelaten. Sommige bladzijden eruit zijn nog zuiver naturalistisch, de sfeer waarin het gebeuren begint, met regen, armoede, nacht en afstomping, de dierlijke honger van Broos, zijn reacties wanneer hij zich in zijn verwachting bedrogen ziet; maar andere zijn dat niet meer, want zijn moeder, die een oud geworden Maria Beert is, maakt reeds een tegenkracht uit die Broos langzaam omkeert en een herboren mens van hem maakt. Er is zelfs meer. Naar het einde van het verhaal, zodra Lowiezeken naar voren treedt, het meisje waarmee Broos zal trouwen, komt het licht en de warmte met haar binnen, is er weer toekomst, openheid, hoop, vertrouwen, en meteen ontbloeit er een glimlach, de op tranen, angst en wrok veroverde, die humor wordt.

Tijdens Buysses tweede schrijversperiode van 1904 tot 1918 werkt nog de bitterheid en verbittering uit zijn jeugdjaren na in zijn antiklerikalisme. Verschillende malen komt hij op voor de slachtoffers van de schoolstrijd uit de jaren tachtig en in Het Ezelken, een satire die aan een wraakneming doet denken, vaart hij met striemende spot tegen schijnheiligheid, hebzucht en machtsmisbruik uit. Maar zijn belangstelling, die vroeger door een sociale bekommernis om de verworpenen der aarde, om ze nog eens met de geijkte term uit die tijd te noemen,

[p. 204]

werd bepaald, gaat nu in de eerste plaats naar de betere standen, naar de landadel en de dorpsburgerij. Hij kent ze niet minder goed dan de werklieden en kleine boeren van voorheen. Misschien kent hij ze zelfs beter, want in hun milieu is hij opgegroeid en daar werd hij als een lid van dezelfde klasse en stand beschouwd.

In Het volle leven wordt hij nog bezield door medelijden met hun zwakheid, hun gemis aan karakter en scheppende verbeelding; in De steunpilaren der Ope van Vrede vermaakt hij zich met hun zielloze onbeduidendheid. Doorgaans doet hij nu geen poging meer om zijn personages van binnenuit te verklaren. Hij beperkt zich tot een beschrijving van hun eigenaardigheden, hun belachelijke gebreken en grillen, hun hopeloze minderwaardigheid achter ijdel vertoon verborgen. Blijkbaar heeft hij zelf van zijn schildering genoten. Ze is handig, geestig, meeslepend, maar ze blijft bij de oppervlakte en zo komt hij ertoe eerder typen dan mensen uit te beelden, een galerij van dode zielen, die hem veeleer doen lachen dan geërgerd hebben. Alleen verinnigt de toon van zijn werk en krijgt het daardoor meer schakering en diepte waar hij, zoals in Rozeke van Dalen en minder overtuigend in Lente zijn nooit vergeten Maria Beert doet herleven.

Ten slotte gaat Buysse zijn derde en laatste periode in, van 1919 tot bij zijn overlijden in 1932. Zij is de minst creatieve, al schrijft hij nog De schandpaal, dat een meesterstuk is van objectiviteit, en blijkt het uit Uleke, dat hij een open oog en hart had gekregen voor de geestelijke en materiële omkeer die Vlaanderen aan het veranderen was. De jonge generatie had de onderworpenheid van het verleden overwonnen en maakte zich klaar om vrij en vrank haar eigen weg te gaan. Buysse die zich omstreeks de eeuwwende, als vriend van Maeterlinck, smalend over de flaminganten en de Vlaamse Beweging had uitgelaten, erkende nu de waarde en betekenis van een idee, die hem belangrijk en levenskrachtig genoeg toescheen om zijn volk uit zijn verslaving te bevrijden en tot een hoger vlak op te tillen. Nochtans blijft zijn werk, nu meer uit herinnering dan uit onmiddellijke waarneming geschreven, eerder een voortzetting van zijn schilderend, kleurig en leuk klein realisme dan de schepping van een hernieuwd en hernieuwend levensinzicht.

De kritiek heeft tot vervelens toe opgemerkt dat Buysse geen groot stilist is geweest. Die uitspraak moet dan zo begrepen worden dat hij, enige stemmingsbeelden en beschrijvingen van de natuur buiten beschouwing gelaten, geen poging gedaan heeft om mooi te schrijven. Het estheticisme van de Tachtigers lag hem niet; de woordenliefde van Van Looy kon hem niet bekoren en waarschijnlijk zou ook de taalcultus van vandaag de dag hem niet aangetrokken hebben. Had hij

[p. 205]

daarom geen stijl? Wat sommigen voor stijlloosheid houden is misschien de eerlijkste vertolking van iemands persoonlijkheid. Men is er nu toe gekomen, de literaire schepping als een autonoom werkstuk te beoordelen en de verbanden met de auteur als niet ter zake af te wijzen. Is er één lezer, niet door theorieën misleid, kortzichtig genoeg om te menen dat die laatste opvatting voortaan voor alle tijden geldt?

Velen geloven dat alles in een eeuwige kringloop terugkeert. Zelfs als men daaraan twijfelt, kan men nog verwachten dat het schrijven uit een bezielde aandrang later opnieuw als de hoogste kunst wordt geëerd. De mooiste kunstwerken uit het verleden zijn niet anders ontstaan en ondertussen stellen wij vast dat Buysse, die schreef zoals hij was, hoe onvolkomen ook, toch ten volle genietbaar is gebleven. Hij kon vertellen, dus wist hij iets. Hij sprak tot iemand in het onbewuste aanvoelen, of was het een heldere wetenschap, dat letterkunde niet alleen uiting, dat zij ook mededeling is. Waar de ingenieurs in de literatuur schrijven voor de technici die over hen een studie kunnen maken, schreef hij voor de lezer, die ontroerd of verblijd, met zijn hele persoon wil aangesproken worden. Hij hield van zijn publiek, van de luisteraars voor wie zijn verhaal was bestemd.

De uitgave van de Buysse omnibus is een goede daad geweest. Wij zijn ervan overtuigd dat het boek een succes wordt. Het beantwoordt aan wat veel lezers verlangen, de grote massa van de mensen, lang niet dwazer dan de anderen, de eenvoudigen die het individualisme van veel moderne literatuur minder waarderen dan het werk waarin de mens in zijn nationaal en sociaal milieu, in zijn verbondenheid met anderen en het Andere, wordt beschreven.