Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 109

[p. 506]

Emiel van Hemeldonck
Ontmoetingen IV

Verten

Hij ruimde spontaan plaats voor mij, met een natuurlijke bereidwilligheid die mij trof, toen ik in het stampvolle kerkje van Moutymar in de avondmis naar een plaatsje zocht. Misschien merkte hij dat ik vermoeid was van de lange slenterwandeling en opzag tegen het rechtopstaan. Maar zijn uitnodigende geste om zijn zitplaats te nemen geschiedde met zoveel natuurlijke gratie, dat zijn ingeboren aard, de noblesse van de hidalgo, hier duidelijk luider sprak dan het menselijk medelijden met de vermoeide zwerver. Zijn donkere ogen wogen een ogenblik op mij. Zijn snorretje tekende hups de mannelijk besliste mond. Hij was een señor tussen de oude, getaande vissers, die onbeweeglijk op hun bankjes zaten te staren naar het gammele altaar waar nu een paar kaarsen werden ontstoken en de mislezer, niet wachtend tot de bijna huppelende acólito met zijn weerbarstige vlammetjes klaargeraakte, ratelend de misgebeden afdreunde.

Bij het einde van de mis, toen het kruisje gegeven was, reikte hij mij wijwater aan. Buiten verloor ik hem uit het oog in de warreling van de gestalten, in het snel dalende licht van de dag. Ik zag hem plots weer toen ik voorbij de Bar Pepé in de richting van het dorp trok. Zijn inktzwarte gestalte aan de toog werd afgelijnd door het kleine licht dat boven het glanzend kale hoofd van de patrón onder het heiligenbeeld hing. Ik aarzelde geen ogenblik en trad binnen. Donkere gestalten zaten bij de lage tafels gebogen over het dominospel. In de hoek staarde mij een eenzaat aan met afwezige blik, de grauwe vuist geklemd om het volle glas. Toen de patrón mij vragend aankeek, liet ik mijn ogen zwerven langs de flessen die de toog met hun kleurige namen versierden. ‘Oloroso?’ vroeg hij. Misschien had hij mijn aarzeling gezien en mijn onwetendheid gevolgd. Ik knikte maar, en als het kleine roemertje, boordevol heldergeel vocht, naar mij toegeschoven werd, gaf ik de waard een teken en wees naar de man die naast mij stond.

Er leefde iets in zijn ogen toen hij het glaasje hief en ‘Salud!’ knikte. Hij dronk met de ogen gesloten. Onverwacht vroeg hij: ‘Extranjero?’

[p. 507]

Ik knikte. ‘Ingles?’ Ik schudde het hoofd, en misschien was het maar verbeelding van mij, maar het kwam mij voor dat hij glimlachte. ‘Danès?’ Het werd een onschuldig, maar nutteloos spelletje, en ik stelde er een eind aan met hem boud mijn nationaliteit te verduidelijken: ‘Flamenco!’

Ik zie nog zijn groot verraste ogen, hoor nog de donkere toon van zijn stem, als hij ingehouden ‘Madre de Dios!’ riep. ‘Se habla alemàn?’ vroeg hij snel. ‘Sprechen Sie deutsch?’ voegde hij er onmiddellijk aan toe, toen hij zag dat ik hem aarzelend aankeek.

Duits in het hartje van Andaloesië, het was meer dan voldoende om mij verwonderd te doen opkijken. Ik kreeg echter de tijd niet om de vraag te stellen die dit raadsel zou oplossen. In de open kroegdeur stond een vrouw, klein, en vermoeid door gevorderde zwangerschap, twee kinderen aan de hand. ‘Federico!’ De man keek om, op zijn aangezicht groeide een harde trek. ‘Federico!’ herhaalde de stem, geen verwijt, geen smeking, niets dan een vermaan. En zo scheen hij het ook te begrijpen. Hij knikte kort. ‘Momento!’ De vrouw bestond voor hem niet meer. Hij merkte niet dat zij ging, verglijdend in de duisternis. Traag dronk hij zijn glas leeg, schudde het hoofd toen ik de uitnodigende geste maakte het nog eens te laten vullen. ‘Das Meer...’ zei hij, en het klonk haast verbeten. ‘Die Leute warten... Heute nacht...’

Ik kon bijna niet geloven dat hij een visser was, een van dat slag van schamele armoeilijders, die dagelijks met kommer de zee ondervragen en hard aan de magere kost komen. Hij ging, maar toen hij aan de deur was, riep ik hem nog na: ‘Morgen vielleicht?’ Ik was er blij om dat hij knikte.

Buiten was het donker; hoog aan de hemel fonkelden de wonderbare sterren. In de verte kon ik het roepen van de vissers horen. Nu werden de schuiten van het strand in de zee geschoven. Een ogenblik bekroop mij de bekoring om in de richting van het geluid der stemmen te gaan, maar ik wist bij ervaring hoe bedrieglijk ver de stemmen bij nacht dragen, en ik was nog te onzeker van weg en richting om dit avontuur te wagen.

De branding speelde rond enkele vooruitspringende rotsen, het eeuwige lied dat nooit vermoeit en in zijn zich steeds herhalende melodie een wonderbare bekoring bergt. Mannenstemmen klonken in de verte nog even op, dan werd de nacht dieper zwaar van oneindigheid, stilte en geheim. Alleen de harde sterren: Orion en Cassiopeia. En ‘Morgen vielleicht...’ had Federico gezegd.

Ik moest hem niet zoeken 's anderendaags toen ik de smalle straat met de kleine, witgekalkte visserswoningen introk. Hij stond aan de bron,

[p. 508]

waar de vrouwen bij luid getater van schelle stemmen de was deden. De magere waterstraal viel klaterend in het bekken, donkere ondertoon bij gesprek en geneuried lied. De harde kletsslag van het natte wasgoed onderlijnde de magere melodie van het lied der kinderen bij het hinkelspel. ‘Saltar a la pata coja!’ glimlachte Federico. Ik wist door zijn woord en zijn glimlach dat hij van kinderen hield.

Op mijn vraag of de visvangst rijkelijk was geweest in de voorbije nacht antwoordde hij met schouderophalen en ik drong niet aan.

‘Interessiert?’ vroeg hij. Misschien zag hij verlangen in mijn ogen en hij zei: ‘Vielleicht einmal mitfahren? Extranjeri lieben das.’ Zijn glimlach was niet neerhalend, enkel mild vaststellend. ‘Heute abend?’ Ik moest alleen knikken.

En zo vaarde ik die avond mee uit. De ‘Angel’ lag bij het strand, een steenworp van de schuimlijn der uitkruivelende baren. Een kleine sloep was aan wal gesleept. Meer schuit dan sloep, vreemd gestoffeerd van weerskanten door een rij reusachtige lampen, die met de bolle glazen naar beneden waren gericht. Federico was bezig de glazen bollen te poetsen. Hij wees naar de heldere avondhemel, vreemdgroen boven een grauwblauwe zee. ‘Viento!’ knikte hij, en het kwam mij voor dat bezorgdheid in zijn stem naklonk. Wind in deze rustige avond, ik kon het niet verklaren. Aan de horizon, zo scherp afgelijnd door het grauwe zeevlak en het parelsnoer van de avondhemel, zocht ik naar de donkere gestalten van de Marokkaanse bergen.

Een na een kwamen de vissers aan, schaftzakje aan de zij, schoven zwijgzaam naar de schuit. Roer, riemen, een bracht het petroleumreservoir onder druk. Dan werd de schuit naar zee geschoven. ‘Kommen Sie!’ riep Federico, en vóór ik het besefte, had hij mij in zijn krachtige armen genomen en droeg mij naar de schuit die lui op de geluidloos aanwentelende baren wiegde.

‘Momento!’ Ik bestond niet meer voor hem. Hij stond bij de voorplecht, keek over schuit en bootslui als een kapitein over een kruiser; kort, bijna hard, klonken zijn bevelen en bij ritmische slag van riemen gleed de schuit naar de ‘Angel’, die inktzwart op de bleke avondhemel, nu naar lichtpaars verglijdend, getekend stond.

Wij legden aan. Federico hielp mij bij het overstappen. Geur van zeewater, zout en vis hing in de kajuit. Er bengelde mager licht van de melaatse zoldering.

De manschappen hadden hun arbeid aan de netten die aan bakboordzij draperend over de scheepswand werden gehangen. De motor sloeg aan; traag tampte de gonzende slag over het klankbord van de zee.

[p. 509]

Wij gleden in de duisternis, ons mastlicht rustig stralend op de achtergrond van de eeuwige sterren.

Federico schoof naast mij. ‘Henrico was ook flamenco,’ zei hij, haast meer voor zich zelf dan voor mij, die niet eens vermoeden kon wat hij bedoelde. ‘Lang voorbij...’ Hij stond recht, en in het magere licht van de mastlantaarn zag ik zijn donkere gestalte en het gebiedende gebaar van zijn gestrekte arm. De motorslag werd harder en sneller. Langs mijn aangezicht streek de volle zeebries, en ik dacht aan wat Federico met zorg gezegd had: ‘Viento!’

Hij kwam weer naast mij zitten. Ik voelde een vertrouwelijkheid groeien die geen woorden of gebaren behoefde. En toch verwonderde het mij niet toen hij sprak. Het was of hij gans natuurlijk weer de draad van een gesprek opnam die toevallig gebroken was. ‘Lang voorbij’, zei hij. Misschien wachtte hij in de stilte naar een antwoord. Hij ging verder, harder van stem, met een haast die onrust verried. ‘War in die Ukraina... Conderregiment... Spaanse vrijwilligers...’ Er viel plots een stilte die vol geheimen zat. Dan, bijna schuchter: ‘Kennen das?’ Ik knikte, het was maar een gebaar, en ik wist dat hij het niet zien kon. Misschien legde hij mijn zwijgen uit als een bevestiging, want rustiger ging hij verder: ‘Lang voorbij, nu ongeveer twintig jaar...’ Zachter dan, haast schroomvol: ‘Henrico was mijn beste vriend, kameraad, broeder. Het is lang voorbij.’

Hij wipte recht, stond op de brug en kort, - knappend geluid van zweepslagen, - klonken zijn bevelen. Ergens groeide rumoer, schuren van hout op hout, een ingehouden vloek, en er voer een rilling door de boot. In de sloep, die achter de boot aansleepte, werden lichten ontstoken, 't een na 't ander, en de melkwitte schijn vloeide over het geluidloos wentelende water. De motor zwoegde, versnelde bij stoten zijn hortend ritme, tot hij rust vond in de vaste vaart, door de oneindige nacht.

‘De netten?’ vroeg ik. ‘Hangen vijftien meter diep’, klonk het antwoord. ‘En de lichten?’ Ik wees naar de sloep, die een glimmerend spoor van gebroken lichtscherven over de zee trok. ‘Licht trekt de vissen aan. Wij zijn aan de visgronden!’

Weer ging hij naast mij zitten. ‘Henrico was flamenco. Amberes. Zijn familienaam ken ik niet. Heeft geen belang.’

‘Jammer,’ opperde ik. ‘Zelf woon ik in de buurt van de Scheldestad.’

Na een stilte zei hij, harder dan hij gewoon was te spreken: ‘Ligt begraven bij Kiëv. Zelf zijn graf gegraven.’ Ik durfde niet op te kijken,

[p. 510]

het klonk als een snik, beheerst, maar rillend van moeilijk bedwongen pijn.

Ik eerbiedigde de stilte die rond ons leefde. Er was niets dan het suizen van het snelglijdende water, en af en toe kraakte het want onder een stoot van de wassende wind.

‘Vlaming in Condor-regiment?’ vroeg ik eindelijk.

‘Strafcompagnie... Hij was onafhankelijk, verhief zijn stem als hij het meende te moeten doen. Het is zijn dood geweest. Was het daar niet geweest, dan elders. Hij was getekend...’

Ik vroeg: ‘En gij?’ Er kwam geen antwoord. Ik hoorde hem een bevel roepen, en aan de beet van de wind voelde ik dat de boot een andere richting insloeg.

Als hij weer naast mij zat, zei hij: ‘De wereld zien! Ben thuis weggelopen toen de roden in '36 het dorp uitbrandden. Gediend, zes jaar lang. Alle fronten. Kiëv, de moerassen van de Oekraïne. Menige kameraad...’

‘En nu hier?’ vroeg ik, omdat ik aan de vrouw dacht, aan de twee kinderen en aan het kind dat zij verwachtte.

‘Op een avond naar een dorp. Represaille. Was onzin. Wij voelden het, maar zwegen. Hij zei het, rustig, beslist, weigerde de bevelen uit te voeren.’ Hij sprak alsof hij mijn vraag niet gehoord had. Ik voelde hoe de motor tegen de zware stroming zwoegde.

‘Kriegsgericht. Vonnis: Kogel. Stond in het peleton. In de lucht geschoten. Ben beschuldigd geweest, gevangenis. Toen de oorlog voorbij was, gevlucht. Nu hier...’

‘Condor’, zei ik aarzelend. ‘Niemand ontsnapte.’ Ik wist hoe zij het merkteken droegen, onuitwisbaar in eigen vlees geëtst.

‘Zelf uitgesneden’, antwoordde hij. Ik vroeg niet meer, en hij zweeg. Eindelijk stond hij recht, floot op de vingers, en de motor viel stil. Ik zag schaduwen bewegen, de bootslui stonden aan bakboord en op het dek werden bakken in gesloten rij geschoven.

‘Arriba!’ riep hij. Het kon een zegekreet zijn. De motor sloeg weer aan, en lichtjes, die in het want bengelden, kregen leven. De boot was een getooid vaartuig geworden, gleed in zijn tover van gedempt licht over de inktzwarte wateren, die bij pozen groenlichte schemer droegen bij het lichte gekabbel dat boeg en achtersteven verstuwde.

‘Arriba!’ Armen werden gestrekt, druipende netten werden aan boord gehaald, in trage, rustige geritmeerde bewegingen rees het zware net uit de donkere afgrond naar de zachte schemer van het licht, en ik zag de zilverflitsen van de spartelende vis, die in de mazen verward zat.

‘Arriba!’ De bewegingen werden trager, ik hoorde de manschappen stenen. ‘Arriba!’ herhaalde hij. Hij stond zijn man; ik kon zijn

[p. 511]

lenige gestalte zien, de sierlijke bewegingen van het gespannen lichaam, en nu werd de brede zak van de kor aan boord getrokken. Zilver was de vis, en zachte, tere glinstering van bijna dof metaal, glans en weerglans van het licht dat uit de mast vloeide en van de hoge sterren nieuw leven kreeg.

‘Arriba!’ Dat wàs een zegekreet. De lange, smalle gang aan bakboord lag vol spartelende vis. Tongen, de rozige boquerones, bogas en sardinas. De bakken werden gevuld. Fernand begon te zingen, barbaars lied van wilde klanken, dat over het water helmde, wegdreef en verstierf.

‘Goede vangst!’ zei Federico toen hij weer naast mij zat. Hij had het hoofd van mij afgewend; zijn aandacht ging naar de maats, die de bakken stapelden, daarna het dek met ruime emmers water zuiverden. De doffe plons van de emmertjes, dan het zuigen van het water naar de gulzige spuigaten; in het want het neuzelen van de wind die, tegen de voorspelling van Federico in, weer was gaan liggen.

‘Henrico’, zei hij, en wat hij verder dacht, verzweeg hij; maar in de stilte wist ik dat zijn gedachten werkten. Ik voelde zijn aanwezigheid.

‘Veel flamenco's in de Russische steppe?’ vroeg ik. Het drama van de jeugd die eerst op dit pad georiënteerd, gevoerd, daarna onverantwoordelijk losgelaten werd, had mij diep beroerd.

Hij antwoordde niet op mijn vraag. ‘Katja,’ zei hij en ik hoorde dat hij glimlachte. ‘Vorbei, vorbei... aber es war schön!’ Het was een afrekening, de grens werd getrokken.

In de verte streek het licht van de vuurtoren over het water, rustige bliksem. En verder; misschien was het maar verbeelding, aarzelde een vage klaarte aan de horizon.

‘Hora de la mañana!’ riep Federico ingehouden. Hij stond recht, riep naar de man bij het stuur. De motor verstilde, en ik kon de zachte streling van de zeewind voelen.

Nogmaals werden de netten opgehaald, maar de vangst was mager.

De klaarte groeide; gestalten kregen reliëf, het water leefde van matte glanzen.

De donkere streep van de kust kwam in 't zicht. Maar sneller dan de dingen, huizen, bomen en de stompe toppen der bergen vorm en gestalte kregen, groeide het licht aan de einder, openwaaiend in wilde vuren boven de inktzwarte wal van de wegterende nachtwolken. Federico stond bij de mastboom, tuurde over de rustige spiegel van de zee.

Hij kwam bij mij staan. ‘Terug naar Vlaanderen?’ vroeg hij. De vraag droeg geen kleur, was geen echo van hunker of gemis. Hij tuurde over de zee die hij bevoer, die hij beheerste, en die hij, - hij moest het niet zeggen, - beminde.

[p. 512]

‘Een week, een maand, misschien in het voorjaar.’ Hij glimlachte bij mijn antwoord. Misschien benijdde hij mij de vrijheid, het soevereine meesterschap over tijd en bezigheid.

De landwind groeide in kracht; hij floot in het want. Federico keek over de zee, dan landwaarts; zij is de thuis, de rust van alle reizen.

‘Oekraïne’, zei hij, en zijn woord riep een wereld op. ‘Henrico... Katja...’ Dan gingen zijn ogen weer naar de zee. Verten en avontuur, het kan een mannenleven vullen.

Bij de kust werd het anker geworpen. De bakken met vis werden in de schuit overgeladen. Ik vond nog een plaatsje. ‘Adios!’ riep hij mij nog toe. De riemen doken in het groene water; de schuit schoot de branding in, tot zij met de neus in het zeezand stiet en vast zat.

Ik kon Federico's gestalte op de ‘Angel’ zien. Verten en avontuur. Aan de wal stonden de wachtende vrouwen. Ook Federico's vrouw, moede ogen in een scherp aangezicht.

Verten en avontuur, de thuis, anker en rust.