Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 136]

Franse Letteren
Eugene van Itterbeek
Andre Gide

In de gekende reeks La bibliothèque idéale verscheen onlangs een boek over André Gide, waarin J.-J. Thierry enkele nieuwe gedachten naar voren brengt over Gides individualisme en meer in het bijzonder over zijn esthetische opvattingen. Om Gides werk te begrijpen moet men zich, volgens de auteur, op een zuiver artistiek standpunt plaatsen. Verkeerd is het, in zijn boeken een logische samenhang van gedachten op te sporen, daar de kunstenaar vooral geboeid wordt door het onsamenhangende en het onstandvastige in de mens. Dat gevoel voor het immer veranderlijke, waaraan Gide meer belang hecht dan aan de blijvende eigenschappen van de menselijke psyche, heeft de auteur ‘le sentiment des contours’ genoemd. Gide projecteert zijn eigen beweeglijkheid en zijn verlangen naar een ‘disponibilité totale’, in zijn visie op de mens. Hij ziet de ander zoals zich zelf. d.w.z. als een wezen dat in voortdurende evolutie is: ‘Je ne suis jamais, je deviens’. Het systematische denken, dat aan het bestaan een bepaalde structuur kan geven, wordt bij Gide verdrongen door een zeer verfijnde gevoeligheid, die de dichter in staat stelt haast instinctmatig te reageren op de omringende wereld. Zo staat de dichter steeds in nauw contact met de werkelijkheid. Die uiterste gevoeligheid brengt Gide soms tot contradictorische houdingen, die aan de grond liggen van zijn dubbelzinnigheden.

In Gides wereldbeeld staat de menselijke persoon op de voorgrond. Als kunstenaar eist de auteur van L'immoraliste voor haar een onbeperkte vrijheid op. De mens wil zijn wereld zelf uitbouwen. Daarom kan Gide moeilijk het standpunt delen van filosofen die het leven in het teken stellen van het absurde. Om dezelfde reden was hij aanvankelijk ook gesloten voor elke vorm van sociale problematiek: ‘L'homme est plus intéressant que les hommes; c'est lui et non pas eux que Dieu a fait à son image. Chacun est plus précieux que tous’. Elders nog beklemtoont hij de eigen en onvervangbare waarde van elk individu afzonderlijk: ‘Nous ne sommes pas semblables, nous sommes complémentaires...; absurde de ne pas comprendre que l'homme est divers et que c'est appauvrir l'humanité que de considérer comme humain rien

[p. 137]

que nous ne possédions tous à la fois.’ (1928) Die verscheidenheid wordt vooral bepaald door de wijze waarop de mens de verwarde wereld van zijn instincten heeft weten te beheersen. Elke mens verschilt van de andere in de mate waarin hij van zijn leven een kunstwerk maakt. Het gaat hierbij niet om een moreel standpunt, daar die overgang van het instinctieve naar het harmonisch-menselijke bij Gide niets te maken heeft met het onderscheid tussen Goed en Kwaad. Wanneer het begrip van het ‘goede’, vooral maatschappelijk bekeken, wordt aangewend als maatstaf bij de beoordeling van menselijke gedragingen, leidt het volgens Gide, naar de door hem zo gehate burgerlijke rust en stagnatie. De drijfkracht van het leven is een diepe drang naar schoonheid. Op dit gebied is er bij Gide geen essentieel verschil waar te nemen tussen zijn esthetica en zijn levensfilosofie. Ook in de grote levensproblemen neemt hij het standpunt in van de kunstenaar. De moraal is voor hem ondergeschikt aan de kunst.

Zoals Gide steeds geweigerd heeft zich te onderwerpen aan een of ander moreel systeem, zo heeft hij ook elke vorm van intellectueel nationalisme en dirigisme bestreden. In de reeds geciteerde tekst van 1928 drukt de auteur van Les Faux Monnayeurs zich hierover uit als volgt: ‘Je suis individualiste (...) et j'estime que c'est par nos particularités que chacun des peuples peut servir l'intérêt le plus général. J'ai toujours estimé que c'était ce qui différait le plus de nous qui pouvait le mieux nous instruire. Et de même que chacun de nous a d'autant plus de valeur que s'affirme une individualité plus marquée, c'est par sa particularité même que chaque peuple de l'Europe prend sa signification la plus parfaite et son utilité la plus grande.’ Het individualisme van Gide bestaat niet uit een vorm van introspectie en zelfinkeer, maar uit een vrije reactie op het leven in zijn veelvuldige facetten. Het is een levenshouding die essentieel naar buiten is gericht, en daarom is ze ook niet asociaal. Het individualisme van Gide beleefde zijn hoogtepunt na zijn terugkeer uit de U.S.S.R. in 1935. Hij had Malraux vergezeld naar het Congres van de verdediging van de cultuur te Berlijn, en werd daarna uitgenodigd door de Russische regering om een rondreis te maken in Rusland. Vol geestdrift vertrok hij, gedurende de zomer, in gezelschap van Louis Guilloux, Jef Last, Eugène Dabit en Jacques Schiffrin. Hij woonde te Moskou de begrafenis bij van Gorki en hield er een belangrijke rede op het Rode Plein, in aanwezigheid van de leiders van het regime. Na zijn terugkeer verklaarde hij zich ten zeerste teleurgesteld. In zijn boek, Retour de l'U.R.S.S. (1936), heeft Gide duidelijk laten verstaan dat zijn humanistische opvattingen indruisten tegen de stalinistische politiek, waarbij het individu van zijn geestelijke

[p. 138]

vrijheid wordt beroofd. Gide had gehoopt dat de Revolutie in Rusland geleid zou hebben tot een vernieuwing van het geestesleven. Vooral daarin was hij ontgoocheld. Zijn houding tegenover de stalinistische maatschappij, juist op het ogenblik waarop er sprake was van zijn aansluiting bij de communistische partij, pleit voor Gides geestelijke moed.

Bij het lezen van Gides gedachten over individualisme en geestelijke vrijheid, voelt men een zeker heimwee naar vervlogen tijden. Zonder Gides levensfilosofie te willen beoordelen, ben ik geneigd in hem een van de laatste verdedigers te zien van een positieve individualistische levenshouding. Daarin heeft hij getuigenis afgelegd van een zeer grote geestelijke adel. Het is een aspect van zijn veelzijdige persoonlijkheid, dat een tiental jaren na zijn dood, in het licht van de geschiedenis duidelijk op de voorgrond treedt.