Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 37]

Martien J.G. de Jong
Humanitas op carnaval en aswoensdag

Toen Anton van Duinkerken in 1928 het carnaval verdedigde, begon hij zijn betoog bij de Batavieren om, via onder anderen Sint-Franciscus, François Villon, Lorenzo dei Medici, Vondel en Jules Barbey d'Aurevilly, ten slotte terecht te komen bij de enghartige bestrijders van de carnavalfeesten in Noord-Brabant. Een soortgelijk procédé treft men aan in een dwingender, diepgaander en kortweg meesterlijk essay, dat voorkomt in de bundel Mensen en Meningen (1951). Bij Paulus, Augustinus, Bernardus en Petrarca, vindt hij daar argumenten om De humaniteitsleer der kerk te verdedigen tegen de aanval van een niet-christelijke tijdgenoot uit Amsterdam. Beide stukken zijn typerend voor Van Duinkerken. Niet alleen omdat hij pleegt op te treden als bestrijder van benepen praktijken binnen de geloofsgemeenschap in de Kerk, wier leer hij naar buiten uit verdedigt en verklaart. Ook niet uitsluitend omdat Van Duinkerken een groot geleerde is die zijn licht geenszins onder de korenmaat stelt. Maar tevens en vooral, omdat zijn houding in het heden wordt bepaald door het verleden. Door het katholieke verleden. En dat laatste geldt ook in veel engere zin.

Op 24 juli 1958 sprak hij te Nijmegen over de ‘eeuwige’ en algemene problematiek van de jonge gelovige, die af te rekenen krijgt met de confectie-religie van een vorige generatie. Hij deed dat aan de hand van François Mauriacs roman L'Enfant chargé de chaînes, welk boek al verschenen is in het jaar 1913. Dit wil zeggen, dat Van Duinkerken sprak over het begin van een periode, die hij zelf als Nederlandse jongeman heeft beleefd. Wie zich enigszins heeft verdiept in zijn literaire activiteiten tussen de beide wereldoorlogen weet meteen dat Van Duinkerken dit op intense wijze heeft gedaan. En wie dit onverhoopt niet mocht weten, kan deze kennis alsnog verwerven uit de meer recente geschriften van Anton van Duinkerken. Want zijn gerichtheid op het verleden, geldt ook voor zijn eigen, katholieke verleden in Nederland.

Van Duinkerken heeft de tijd meegemaakt, dat een fietsende pastoor als een mobiele heiligschennis werd beschouwd. Normaal was daarentegen de pastoor als geestelijk adviseur van een Sint-Vincentiusvereniging, wier vertegenwoordigers niet alleen het aantal broodbonnetjes,

[p. 38]

maar tevens het dagbladabonnement van hun slachtoffers controleerden. Hij heeft in naam van onze Moeder de Heilige Kerk methoden in werking zien brengen, waarvan wij de aard slechts enigszins kunnen bevroeden via bepaalde lectuur en bepaalde informaties. Lectuur bijvoorbeeld van Gerard Walschaps afscheidsbrochure, en informaties naar de ervaringen van een schrijver als Albert Helman, of - op een geheel ander niveau - naar zekere praktijken in het katholieke onderwijs.

Dit onfrisse, burgerlijke christendom, is niet het christendom van Anton van Duinkerken. Maar het kwam veelvuldig voor in de periode die hij in literair opzicht mede heeft bepaald. En hij lag ermee overhoop, zoals hij ook overhoop lag met hen die het verburgerlijkte uiterlijk der Kerk verwarden met de eeuwige waardigheid van haar innerlijk, of die de goede boodschap van het evangelie op voorbeeld van Nietzsche wensten te verstaan als een slavenmoraal. Naar wezen moet hij steeds hebben geleefd, gelijk iedere romanticus leeft: niet in, maar tegenover zijn omgeving. Aan de andere kant dankt hij juist zijn waarde aan die tijd; zijn artistieke vitaliteit is eraan ontbrand. De jonge mens die op de dag van vandaag Van Duinkerken hoort en leest, kan ervaren dat het hem niet alleen onmogelijk is de voorbije periode te vergeten, maar dat hij er zelfs nu nog op paradoxale wijze zijn kracht aan ontleent. Wie dit begrijpen wil, dient eerst te begrijpen dat de gemakkelijke veiligheid waarin wij die stijl wél menen te mogen vergeten, onder meer wordt gewaarborgd door het feit dat Van Duinkerken ze indachtig blijft.

Een klerikale blunder zegt de jonge katholiek weinig of niets, omdat de clerus hem niet langer alles zegt. Dat was vroeger anders. Er is niemand van de tegenwoordige generatie die zo nadrukkelijk zijn mening over geloofszaken heeft geopenbaard, als Anton van Duinkerken. De huidige jongeren zwijgen niet alleen bij gebrek aan kennis. Dat Van Duinkerken zijn standpunten uiteenzet, kan mede worden verklaard door het simpele feit, dat ze afwijken van hetgeen in zijn tijd gangbaar was. Wij kunnen het volledig met hem eens zijn, zonder daarbij de minste behoefte te gevoelen tot schrijven of discussie. Wanneer wij wagen te denken, menen wij namelijk tegelijkertijd te beseffen dat iedereen die denkt, er vanzelfsprekend net zó over denkt.

Van Duinkerken strijdt tegen het oude dat een jongere generatie wellicht ten onrechte geheel overwonnen acht, en hij ziet in de toekomst wat wij momenteel beleven. In zijn essay-bundel van 1951 schrijft hij dat men het ideaal van de eenheid der christenen weliswaar heel in de verte kan zien schemeren, maar dat men het desondanks niet aan de jeugd mag voorhouden als een levende en lokkende realiteit. Katholieken en protestanten die samen de hervormingsdag vierden, waren op dat

[p. 39]

moment nog nooit vertoond; en van een concilie met niet-roomse waarnemers, zou niemand hebben kunnen dromen. De feiten bewijzen, dat wij sneller leven als Van Duinkerken zich durfde voorstellen.

Wat wij bij Van Duinkerken kunnen leren, is niet alleen de ontzaglijke hoeveelheid kennis die in zijn geschriften verspreid ligt, en waarover hier niet eens kan worden gerept. Veel belangrijker is zijn schitterend vermogen tot bezinning. Een bezinning op de geschiedenis, op de literatuur, op de schoonheid, op de mens, op het christendom...

Dit vermogen tot bezinning wordt des te zeldzamer, naarmate wij sneller voorwaarts (menen te) gaan. Wij erkennen in Van Duinkerken een breedheid van opvatting, als het resultaat van zorgvuldige aarzeling en verantwoord nadenken, vanuit een onwankelbaar standpunt. Ik vrees dat een daarop bedrieglijk lijkende inschikkelijkheid, bij ons zelf tot iets vanzelfsprekends is kunnen worden, omdat wij ons laten meeslepen in een vaart waarvan wij zomin de aard en de werking, als de herkomst of het doel plegen te onderzoeken. Wij zijn verdraagzaam, anti-sectarisch, humanistisch en wat al niet meer: maar vanwege een aanpassingsvermogen dat misschien wel een verbazingwekkende oppervlakkigheid zou verraden, indien wij de tijd en de moed hadden om het te analyseren.

Van Duinkerken maakt ons helder bewust dat de schoonste ornamenten in de tempel der humanitas, ten slotte kunnen worden geïdentificeerd als de bijna vergeten deugden uit de oude Kerk van Rome. Hij betoogt dit niet alleen. Hij bewijst dit door de manier waarop hij het betoogt. Zijn werk is een getuigenis van de praktische waarheid, dat de moderne mens katholiek kan zijn en daarbij tevens de humanistische wijsheid en schoonheid innig mag liefhebben, als kostbare aardse goederen en als geschenken van de oneindige goedheid Gods. Maar zij wijzen uit naar een hogere en zuiver geestelijke volmaaktheid: hetgeen de humanitas ten gepasten tijde tot humilitas maakt.

Dit is een inzicht, geen leuze. Wie dit inzicht heeft verworven, leeft en handelt uit overtuiging. Hij kan uit overtuiging de anderen bestrijden, of met de anderen meegaan en het onderling verschil daarbij blijven beseffen. Hij kan eveneens met overtuiging op dinsdag carnaval vieren en de ochtend daarop deemoedig neerknielen om, terwijl zijn voorhoofd wordt grauw gemaakt, met dezelfde overtuiging een vernietigend vonnis over de vergankelijkheid van het menselijk lichaam te vernemen. Eventueel uit de mond van een pastoor die niet of nauwelijks van Heidegger en Teilhard heeft gehoord, en voor wie het toppunt van onzedelijkheid nog steeds wordt vertegenwoordigd door een al lang onleesbaar geworden roman van Emile Zola.