Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 286]

Prof. dr. E. Rombauts
In memoriam prof. dr. Frans M. Olbrechts

Op 24 maart jl., de maandag na Passiezondag, overleed te Aken in een kliniek, waarheen hij voor een speciale behandeling van een lang aanslepende en smartelijke kwaal overgebracht was, Prof. Dr. Frans M. Olbrechts, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit van Gent en directeur van het Kongo-Museum te Tervuren. Onvoorbereid en hard was dit heengaan voor zijn vrienden en bekenden: zij vermoedden immers niet welke verwoestingen de kwaal reeds aangericht had, omdat de zieke zelf steeds zo heldhaftig zijn lijden verbeet en stelselmatig goede berichten over zijn toestand liet mededelen. Groot is de leemte, die zijn dood teweeg brengt en onberekenbaar het verlies, dat de wetenschap hierdoor lijdt.

Het lag niet in de aard van de overledene zijn leven rustig uit te bouwen. Hij kende voor zich zelf en voor zijn dienst aan de mensen en de wetenschap, die hij op wondere wijze wist te verbinden, geen grens of maat. Man van vaste overtuiging en warm gemoed ging hij doelbewust zijn weg, zijn scherpe en soepele geest en zijn enorme werkkracht steeds richtend op wat hij het best achtte voor volk en wetenschap.

Die levensweg maakte verrassende wendingen en vertoont niettemin een grote eenheid. Te Mechelen, waar hij op 16 februari 1899 geboren werd, deed hij zijn middelbare studiën aan het Sint-Romboutscollege, tot in de vijfde. De oorlogsomstandigheden kwamen die in 1914 onderbreken en Olbrechts kon ze slechts gedeeltelijk voortzetten in Engeland. In 1917 meldt hij zich als oorlogsvrijwilliger aan en belandt hij aan het front. Het einde van de oorlog brengt hem terug naar zijn vaderstad, maar mogelijkheid tot verdere studie heeft hij voorlopig niet. Een paar jaar werkt hij te Antwerpen op een kantoor, tot hij in 1921, dank zij een studielening van de Universitaire Stichting, zijn droom aan de Universiteit te studeren kan verwezenlijken. Te Leuven volgt hij de lessen in de Germaanse Filologie en wordt er gevormd door de meesters, die na de eerste wereldoorlog de faam van onze Alma Mater hoog hielden: de professoren Scharpé, De Vocht, Boon, Van de Wijer en Grootaers. In juli 1925 promoveert hij tot doctor op een studie over een oud-Mechels bezweringsformulier, een werk dat naderhand door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde bekroond en uitgegeven werd. Die verhandeling leidde hem voor goed weg van de filologie, waarvan hij zich nochtans de

[p. 287]

geest van onderzoek en de wetenschappelijke methodes eigen maakte. Voorlopig leidde zij hem, die nochtans een geboren onderwijsman was, insgelijks weg van het leraarschap, dat hem bij het kiezen van zijn universitaire studie zonder enige twijfel als ideaal beroep voor de geest gestaan had. Geheel zijn aandacht gaat nu naar de etnologie, deze jonge, maar fascinerende wetenschap, zoals hij ze noemde, waarin hij zich in 1925 als ‘fellow’ van de ‘C.R.B. Educational Foundation’ gaat bekwamen aan de Columbia Universiteit te New-York. Op initiatief van zijn leermeester Prof. Franz Boas en in gezelschap van Mevrouw Margriet Olbrechts, maakte hij, tussen 1926 en 1930, verschillende studiereizen naar de Indianen van Noord-Amerika, waarvan hij de taal, de gebruiken en de godsdienst ging optekenen en bestuderen.

Naar het vaderland teruggekeerd vindt hij, van 1930 tot 1935 een eerste werkterrein als attaché in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel. In 1931 krijgt hij een benoeming als docent en later als professor in de Etnologie aan het Hoger Instituut voor Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde van de Rijksuniversiteit te Gent. Hierdoor verwezenlijkt hij ten slotte langs een geheel andere weg dan hij zich vroeger had voorgesteld de droom eens zijn beste krachten aan het onderwijs der jeugd te kunnen wijden. Van 1935 opteert hij uitsluitend voor deze laatste werkzaamheid maar ziet zich tevens genoodzaakt een nieuwe richting aan zijn belangstelling en zijn studiën te geven. Steeds in het kader van de etnologische wetenschap blijvend, gaat hij zich nu, rekening houdend met de toestanden in ons land en in Europa, meer oriënteren naar de studie van de beschavingstoestand en de kunst der zogenaamde primitieve volkeren in Afrika: eerst die van Frans West-Afrika, Senegal, Soedan en de Ivoorkust, waarheen hij een lange studiereis onderneemt in 1933, vervolgens die van Belgisch Kongo, onze eigen overzeese gebiedsdelen, wat aanleiding zal geven tot de inrichting, in samenwerking met zijn leerlingen, van een groots-opgezette tentoonstelling Kongo-Kunst, in 1937-38 te Antwerpen gehouden. Hieruit groeide zijn studie Plastiek in Kongo, die met de medewerking van Dr. A. Maesen tot stand kwam en wegens de oorlogsgebeurtenissen pas in 1946 kon verschijnen. Als handboek voor zijn onderwijs aan de Gentse Universiteit schreef hij een zeer gewaardeerde: Ethnologie. Inleiding tot de primitieve beschaving, het eerste werk van die aard dat in Vlaanderen aan deze weinig beoefende wetenschap gewijd was. De bekroning op dit alles bracht zijn benoeming in 1947 tot directeur van het museum van Belgisch Kongo te Tervuren, een betrekking die veel van zijn krachten vergde, maar die hij naast zijn professoraat bleef waarnemen tot aan zijn dood.

Het ligt niet in mijn bevoegdheid een beeld op te hangen van de wetenschappelijke bedrijvigheid, die Olbrechts ontplooide als beoefenaar der etnologische wetenschap en als museumdirecteur. Wie deze taak op zich wil nemen zal niet alleen mogen steunen op de geschriften van de overledene, maar zal de volle nadruk dienen te leggen op de invloed, die deze bij uitstek dynamische man uitoefende als professor, als leider, als bezieler en organisator.

[p. 288]

Ik wil hier alleen in herinnering brengen hoe deze geleerde specialist steeds begaan was met de geestelijke ontwikkeling van het eigen volk en hoe hij, ondanks alles, een schoon mens en trouw vriend is gebleven.

Zijn rol als volksopvoeder nam hij steeds zeer ernstig op. De wetenschap, waaraan hij zijn hart verpand had, wilde hij deelachtig maken aan een ruime kring van belangstellenden. Over de kunst en de beschaving der zogenaamde primitieve volkeren wist hij zo overtuigend te spreken, dat hij zijn gehoor, ook het meest onverschillige, telkens en telkens weer enthousiast kon stemmen. Ontelbare spreekbeurten heeft hij over deze onderwerpen gehouden in de afdelingen van het Davidsfonds, voor de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal-, Letterkunde en Geschiedenis, voor de Leuvense Oudgermanisten Vereniging, enz. De vrucht hiervan legde hij neer in de uitstekende, op hoog peil gehouden vulgarisatiewerken, door het Davidsfonds in zijn Keur- en Volksreeksen uitgegeven. Zo verschenen achtereenvolgens: Kunst van Vroeg en Verre (1929), Het rode land der zwarte kariatieden (1935), Maskers en Dansers in de Ivoorkust (1940). Het tijdens de oorlog geschrevene Vlaanderen zendt zijn zonen uit (1942), onderscheidt zich door onderwerp en strekking van de voorgaande: hierin verhaalt hij op de boeiende en pittige wijze die de zijne was het wedervaren en de bekeringsarbeid van een aantal Vlaamse zendelingen op hun missiereizen in alle werelddelen.

Het mag Olbrechts als een verdienste aangerekend worden met deze geschriften het onbegrip en de vooroordelen te hebben bestreden, die bij ons volk dertig jaar geleden nog heersten over de kunst en de beschaving der minder ontwikkelde volksstammen van Noord-Amerika en van Afrika. Maar niet alleen negatief werk heeft hij hiermede verricht: in werkelijk positieve zin heeft hij bij velen in Vlaanderen het juiste inzicht doen ontstaan in kunstvormen, zoals bv. de negerplastiek, waaraan voordien slechts minachting of spot ten deel vielen. In dat opzicht is hij een voorloper en een baanbreker geweest en tevens in de edelste zin van het woord, een volksopvoeder en volksvoorlichter.

Ondanks het lijden dat hem ondermijnde en martelde, bleef hij tot op het laatste ogenblik een voorbeeld van werkzaamheid, van optimisme en van christelijke levensmoed. Allen, die hem in zijn laatste uren te Aken bijstonden of mochten benaderen zijn met ontroering getuige geweest van zijn ongebroken levenswil en van zijn schoonmenselijke houding. Een dergenen die dit bijzonder mocht ervaren was Z.E. Mgr. H. van Wayenbergh, rector magnificus der Katholieke Universiteit van Leuven, welke de zieke enkele dagen voor zijn dood bezocht en toen o.a. nog tot zijn vreugde kon vernemen hoezeer deze gehecht bleef aan de universiteit, die hem zijn vorming had gegeven. Na Olbrechts' dood bracht de heer R. Jansseune, een der dokters van het Akense stedelijke ziekenhuis in de volgende roerende bewoordingen, tot Mgr. de Rector gericht, verslag uit over de laatste levensdagen van zijn patiënt. Men houde mij dit lange citaat ten goede, maar deze woorden karakteriseren zo treffend in doen en denken de gehele persoon van de overledene: ‘Ten volle

[p. 289]

bewust van zijn slechte toestand wist hij door zijn positieve geesteskracht zich immer van zijn lijden te scheiden en meer te werken dan zijn lichamelijke krachten toelieten. Dagelijks was hij in contact met Tervuren en immer liet hij zijn medewerkers naar Aken komen om nieuwe plannen te bespreken. Steeds als een dokter bij hem kwam, vroeg hij eerst andere inlichtingen om slechts op de tweede plaats van zijn eigen lijden te spreken zonder ooit een spoor van ongeduld of wrevel. Integendeel hij beschreef zijn pijnen zo objectief mogelijk omdat het voor ons nuttig zou kunnen zijn.

Aan zijn vrouw heeft hij nooit zijn lijden en moeilijkheden getoond en immer wilde hij dat het leven zijn normale loop had.

Dinsdag vóór Aswoensdag, nadat hij verschillende zware lichamelijke inzinkingen had gehad en hem voorgesteld werd zich te laten bedienen heeft hij mij eens toevertrouwd: ‘Dokter, ik zou toch nog drie zaken moeten kunnen afhandelen: de wederuitgave van mijn boek, het verslag van het Congres en een lexicon over Afrikaanse kunst. Onvoorbereid zal ik toch niet sterven. Ik heb mijn negen eerste vrijdagen.’

's Anderendaags begroette hij mij glimlachend: ‘Dokter, ik ben bediend. Ik heb vannacht nog een flauwte gehad.’ Daarna ging het gesprek voort over Kongo en de dingen van de dag.

Alhoewel hem van dan af alle activiteit werd verboden en de bezoeken tot een minimum beperkt, bleef hij organiseren en verklaarde eens: ‘Dokter, ik geloof dat als ik toch eens plots sterven moet, het me niet erg zal vallen, want telkens als ik u allen met bezorgde gezichten om me heen zie, voel ik me nog zeer goed’.

Koude, honger en zijn moeilijkheden waren van secundair belang. Zelfs de laatste maand wanneer hij van dag tot dag achteruit ging, heeft hij, bewust van het einde, dit nooit laten blijken en voor zichzelf willen erkennen. Immer antwoordde hij: ‘Ik voel me opperbest, dokter, laat ons nog eens samen enkele studentenliederen zingen, en haalde met Mevrouw oude reisherinneringen op van bij de Indianen. Op zondagavond, een week voor zijn dood, wanneer hij reeds om de twee uur intraveneus werd ingespoten, heeft hij nog samen met Mevrouw Cheroukee-liederen gezongen, terwijl hij zich begeleidde met lucifersdoosjes als rammelaars...’

's Anderendaags (d.i. na het bezoek van Mgr.) heeft hij zijn medewerkers doen komen. Hij heeft samen met Mevrouw de doodsbrief opgesteld. ‘Vóór al mijn titels dat ik uw echtgenoot ben’, zei hij, ‘en ze moeten zien dat ik katholiek en Vlaming ben. Wanneer ik sterf en ik kan mijn kaars niet alleen vasthouden, hou ze dan mee vast. Ik wil met licht sterven.’

Zondag heeft hij Tervuren nog op laten bellen en afscheid genomen, waarna hij met de hulp van Mevrouw nog eens de foto's van het Museum heeft bekeken. Sinds zaterdag avond kon hij nauwelijks spreken.

Maandag morgen kon hij mij nog even de hand geven. 's Avonds tegen negen uur is Professor gestorven na een korte zachte doodstrijd. Om zo

[p. 290]

schoon te sterven moet men schoon geleefd hebben. Hij was een groot katholiek, Vlaming en patriot...’

Niet minder sprekend is de brief, die Dr. Pol Bogaert, vriend, studiemakker en stadgenoot van Olbrechts richtte tot Prof. Dr. H.J. van de Wijer, waaruit de grote aanhankelijkheid van de stervende blijkt voor de Leuvense Universiteit, voor zijn professoren en studiemakkers:

‘Niemand moest weten hoe ziek hij was. Dat heeft hij met allerlei spitsvondigheden heroïsch gecamoufleerd voor de buitenwereld en ook voor zijn familieleden en vrienden, zolang hij die kamp op leven en dood met de kwaal aan het strijden was. Nu is de berusting gekomen, helaas nog niet het einde van bittere pijnen. ‘Ik heb al die maanden gevochten, nu moet ik het opgeven... Hierboven heeft men er anders over geoordeeld... Ik heb een schoon leven gehad, moet over niets spijt hebben... Er was nog veel te doen, ook in Vlaams opzicht... Ik heb onze zaak naar best vermogen gediend... Zeg aan Van de Wijer dat ik sterven zal zoals het een germanist betaamt... Doe hem vele, vele groeten’.

Zelf heb ik bij een bezoek te Aken op 23 maart, met smart in het hart, kunnen waarnemen hoezeer het lijden het gelaat van deze man had getekend, deze man, die nog zoveel had willen toevoegen aan wat hij reeds verwezenlijkte maar nu aan het einde van zijn krachten, bereid was betrouwvol de grote reis naar God te ondernemen. Op de begrafenis te Tervuren, die op vrijdag 28 maart plaats had, viel mij de droevige eer te beurt een korte huldegroet te mogen uitspreken namens de vrienden en de gewezen studiemakkers van de overledene. Indien ik de slotwoorden hiervan citeer, dan doe ik dat alleen in de verwachting dat zij de gevoelens mogen vertolken van allen, die Olbrechts van nabij gekend hebben en hem als vriend een innige genegenheid hebben toegedragen.

‘Terecht mogen wij klagen met de dichter van het middeleeuwse Aegidiuslied, dit lied der onverminderde vriendschap:

“Aegidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doet, du liets mi tleven”.

Een trouwe vriend is ons ontvallen, een goed makker heengegaan. Zijn vriendschap blijft ons bij, maar ook onze liefde houdt stand, houdt stand tot in de eeuwigheid.

Zelf hebt gij gewild dat bovenaan op uw doodsprentje de leus zou prijken: “Ave crux, spes unica”. In uw laatste heldhaftig gedragen lijden was het kruis U een lichtend en reddingaankondigend symbool. Nu gij de eeuwigheid ingetreden zijt, blijft het ook voor hen, die achterblijven, symbool van troost. Uw zo werkzaam leven en uw offerend lijden zullen we steeds dankbaar als prikkelend voorbeeld in onze herinnering bewaren. Uw hartelijkheid, uw edelmoedigheid, uw genegenheid zullen we als een kostbare schat in ons hart meedragen, waar we ook gaan.

[p. 291]

Aan Mevrouw Olbrechts die U in alle omstandigheden des levens zo dapper ter zijde heeft gestaan, betuigen wij onze gevoelens van innige en christelijke deelneming.

Vaarwel dan, trouwe vriend, God zal U zonder twijfel reeds in Zijn rijk hebben binnengelaten. Zijn vrede en Zijn rust mogen U, de rusteloze wroeter op het wetenschappelijk arbeidsveld, zacht zijn en goed’.