Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 370]

Kronieken
Vlaamse poëzie
De dichter Gery Helderenberg
door Pieter G. Buckinx

Ongeveer een halve eeuw geleden waagde Gery Helderenberg zijn eerste, nog aarzelende stappen in de literatuur. Bezield met de geest van Guido Gezelle, aanvankelijk betoverd door het nieuwe geluid van de Tachtigers, maar uit zijn evenwicht geslagen door de snelle en verblindende opgang van het expressionisme, heeft Gery Helderenberg een boeiende evolutie doorgemaakt die ten slotte tot een sobere en zuivere poëzie heeft geleid.

Toen Gery Helderenberg, na zijn eerste verzen in ‘Vlaamse Arbeid’, (het tijdschrift waarin Jozef Muls de jongeren groepeerde) te hebben gepubliceerd, in 1910, op negentienjarige leeftijd met het kleine bundeltje ‘Poemata’ debuteerde, werd in Vlaanderen een poëzie gehuldigd die enerzijds (bij de religieus-aangelegden) bleef voortteren op een romantisch en al te zoeterig idealisme, maar die anderzijds (voornamelijk bij de dichters van de Boomgaard-generatie) in de lijn van de Van Nu en Straksers en onder impuls van de meer verstandelijk aangelegde Noord-Nederlander Jan Greshoff, een grondige hernieuwing nastreefde van de poëzie. De nuchtere toon, de uiterlijke koele houding tegenover het leven en het streven naar een zakelijke, sobere, bijna klassieke uitdrukkingsvorm, betekenden inderdaad een scherpe reactie tegen de idealistische opgezwollenheid, die in sommige kringen met de hoogste poëzie vereenzelvigd werd.

Diezelfde reactie treffen wij ook aan bij sommige zuiver-religieus-gestemde dichters, die zich niet alleen afkeerden van een al te zoeterig idealisme, maar die zich tevens los wilden maken van de dwingende invloed die van Guido Gezelle was uitgegaan. Gezelle had te veel slaafse navolgers gekend. Zijn dichterschap was echter zo uniek en overheersend dat het geen navolging kon dulden. De visie, de sfeer, het ritme en het taalmeesterschap van de West-Vlaamse meester moesten bij anderen tot een waardeloze navolging leiden. De invloed van Guido Gezelle kon slechts overwonnen worden door zijn meesterschap te negeren. De dichters die in het begin van deze eeuw aan het woord gekomen zijn hadden een ondankbare opdracht: zij moesten verbranden wat zij liefhadden, indien zij niet aan Gezelle's invloed ten onder wilden gaan. Zij verschoven hun aandacht naar de minder unieke

[p. 371]

Tachtigers, wier vernieuwing van vorm en sfeer een ruimere ontplooiing van de diverse persoonlijkheden toeliet.

Ook Gery Helderenberg richtte zijn aandacht naar het noorden, waar hij in de poëzie van Frederik Van Eeden iets van zijn eigen betrachtingen terugvond. De in ‘Poemata’ gebundelde verzen staan, wat de vorm betreft, volledig los van Gezelle en sommige van deze eerste verzen getuigen reeds van een onmiskenbaar talent. Maar zijn persoonlijkheid had Gery Helderenberg nog niet gevonden toen de eerste wereldoorlog uitbrak. De religieus-aangelegde knaap vermeide zich in de sfeer van de Tachtigers, toen het expressionisme zich met een verblindende hartstocht afkeerde van het verleden, om een gedurfde en werkelijk nieuwe kunst in het leven te kunnen roepen. De leuzen en aanklachten van de aanrukkende generatie boeiden ook Gery Helderenberg, die niet aan hun invloed ontsnapte. Al heeft hij blijkbaar een tijdlang aan de nieuwe mogelijkheden getwijfeld, de verzen die in de bundels ‘Smeltkroes’ en ‘Het Aanbeeld’ voorkomen dragen duidelijk het kenmerk van een verkeerd begrepen en voornamelijk op uiterlijkheden gerecht expressionisme, dat zijn heil zocht in de verrassing van een gedurfde, vaak ongecontroleerde beeldspraak.

Gery Helderenberg is van meet af aan een dichter met zuiver-religieuze aspiraties geweest. Zijn verfijnde en voorname gevoelswereld, die in zijn eerste bundel op serene wijze tot uitdrukking kwam, vormde echter een sterk contrast met de nogal barokke en vaak zelfs rhetorische beeldenovervloed waartoe hij in ‘Het Aanbeeld’ zijn toevlucht nam. Daardoor ontstond een poëzie waarvan de fantastische, bijna expressionistische verwoording niet in overeenstemming was met de diepere ondergrond van de zeer zuivere, religieuze gevoelswereld van de dichter. Hoe verrassend deze poëzie uiterlijk ook aandeed, toch was het duidelijk dat de dichter zich meer om de uiterlijke versierselen dan om de diepere wezensinhoud bekommerde. De hogere verrukking van de ziel werd hierdoor op de achtergrond gedrongen, terwijl de soms barokke overdadigheid de indruk wekte dat men wel met verrassende, maar ietwat oppervlakkige, voor sommigen zelfs weinig oprechte poëzie te maken had.

Dat Gery Helderenberg dit spoedig heeft ingezien pleit slechts in zijn voordeel. In zijn bundel ‘Het Gasthuis’ is hij teruggekeerd naar een meer klassieke, bijna prosodische tucht. Ook de overtollige beeldenweelde, die soms aan een chaos deed denken, is zo goed als volledig verdwenen uit deze gedichten, die opvallend sober en ingehouden van toon zijn. In een twintigtal gedichten, die een ontroerend bezinnen zijn over leven en dood, suggereert Gery Helderenberg hier de weemoedige atmosfeer van een ziekenhuis, waarin de dompelaars en de zwervers vechten tegen de radeloze vertwijfeling en de koortsangst van de dood. Gery Helderenberg, die bestuurder van een ziekenhuis is, vond in zijn onmiddellijke omgeving de elementen voor deze dichtbundel, waarin vaak op sterk-dramatische en aangrijpende wijze deze eeuwige gevoelens werden gesuggereerd. Zijn Fransiskaanse vizie op het leven en de

[p. 372]

natuur overstraalt hier als het ware met een zuiver-vergeestelijkt licht deze menselijke ellende.

Maar de gedichten die in zijn bundel ‘Waarom ik U bemin’ opgenomen werden betekenen een nog grotere aanwinst voor de zuiver-religieuze poëzie in Vlaanderen. In deze gedichten werden de blijdschap van het geloof en de weelde van de kerkelijke symboliek op ontroerende wijze tot uitdrukking gebracht. Ondanks de soms plechtige toon, ondanks de schitterende beelden, ondanks de kosmische en bijbelse inslag, is deze poëzie sober en eenvoudig gebleven en soms, zoals in ‘Het Marialeven’ doet zij denken aan de verrukkelijke fresco's van Giotto. Deze zuivere atmosfeer is als een oase naast de meestal troebele en pessimistische poëzie die thans in Vlaanderen geschreven wordt. Helder en fris, en van een soms ontroerende oprechtheid zijn vooral de verzen die in Paramenten en Altaarlinen, in Goudwerk en Juwelen, en in Bruidsgezangen opgenomen werden. Ik citeer het gedicht Pateen, dat een beeld geeft van deze zuivere poëzie:

De tafel met gesteven linnen
gedekt tussen kaars en boeket:
uit het Boek zingt men de zinnen
van 't Eucharistisch gebed.

Van den schotel met hongerige beten,
van de zuivere offerschaal
mag de priester de Godsspijs eten
lijk de leerling bij 't Avondmaal.

De kruimels van 't Brood des Levens
vergaart men op de pateen.
Men omhelst ze en kruist zich tevens
want offer en liefde zijn één.

Met het vorderen van de jaren streefde Gery Helderenberg naar een steeds soberder en meer geconcentreerde poëzie, waarin de religieuze realiteit op directe en vaak ontroerende wijze tot uitdrukking komt.

In ‘Emblemata Biblioa’, een reeks achtregelige verzen, bijna identiek van ritme en bouw, werden de bijbelse motieven, in een merkwaardig beheerste vorm, ontdaan van barokke uiterlijke versierselen, op sobere en eenvoudige wijze vertolkt. De ons vertrouwde symboliek wordt slechts even, maar met een zuiver poëtisch gevoel opgeroepen. Zoals in het gedicht: ‘De Amandel’:

De tere bloesems bloeien, roze
schuimvlokken aan Aaron's staf,
want de Eeuwige slapeloze
wendde bij dageraad de winter af.

[p. 373]

 

De knoppen springen. Een hart in de tover

 

der lente wordt nimmer de Liefde moe.

 

De twijg geëtst uit Japans licht en lover

 

hangt wiegend naar de Liefste toe.

Even voornaam van uitdrukking, maar minder gedepouilleerd en met een ietwat te sterke neiging naar het anekdotische, zijn de verzen die Gery Helderenberg in zijn laatste bundel ‘Triomf van de Dood’ heeft samengebracht. Zoals in ‘Het Gasthuis’ werden ook deze laatste gedichten geïnspireerd door de dagelijkse omgang van de dichter met de dood. Telkens weer opnieuw ervaart hij de vergankelijkheid van de aardse glorie en ieder afsterven roept de hoogtepunten van een leven op, de verwachtingen, de verwezenlijkingen, de vreugden, de dromen en het lijden, waarover uiteindelijk de dood triomfeert. Door zijn rustige beschouwing en zijn beheerste vormkracht is de dichter er in geslaagd een poëzie te schrijven waarin, doorheen de triomf van de dood, de diepere zin van het leven achterhaald werd.

Hij verkleurde geelbruin. Dag aan dag kranker
keek hij de kamer nog eens rond.
Hij kruiste zich aan de enige hoop: het anker
dat u vastzet in Gods grond.

In vrede heeft men hem zien sterven,
hij smolt weg lijk dun ijs voor de dooi,
maar de Heer laat de appelen niet bederven
en vangt de wielewaal in Zijn kooi.

Voor de koormuur ligt hij begraven
't gelaat vlak naar de orient
waar de heilige Geest uit zeven gaven
het heimwee naar de eerste reinheid erkent.

Een wilde rozelaar rankt eenzaam
over 't graf van de kapelaan.
Nu fluistert men dat hij gemeenzaam
met God wandelde door de lindenlaan.

Gery Helderenberg heeft op gelukkige wijze de religieuze poëzie hernieuwd. Zijn bezinning over leven en dood en zijn betrachting om de poëzie los te maken van alles wat slechts uiterlijk versiering is, heeft hem toegelaten in de laatste jaren enkele ontroerende gedichten te schrijven, waarin de religieuze realiteit op eenvoudige en voorname wijze tot uitdrukking komt. Het resultaat van deze dichtkunst is de schoonste boodschap die een modern priester-dichter ons kon brengen: de zuiver-poëtische vertolking van de blijde en volledige beleving van het priesterschap.