Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 555]

Kroniek van de Vlaamse poezie door Jos de Haes

Voor de dichter die met zijn persoonlijk gemoedsleven zo erg begaan is dat hij het niet weet te objectiveren, moet de poëzie weleens de allure aannemen van een hardvochtige en grillige dame. Zij wil immers niet verleid worden door schone gevoelens alleen, het laat haar eenvoudig koud of gij eerlijk en oprecht zijt. Uw echtste droefheid en vreugde zijn wind voor haar als gij de sterkte met het woord niet bezit. Zij buigt alleen voor geweld. Bovendien eist zij grofweg dat gij uw sterkte put uit de som van al uw zwakheden en tekorten, dat gij met uw intiemste ervaring en uw diepste bewustzijn raak en doeltreffend een spel speelt. Zij is dus niet alleen hardvochtig, maar op de koop toe pervers en onbetrouwbaar. Tenminste voor degenen die hun individuele gemoedsleven in het poëtisch proces méér achten te zijn dan een soort van katalysator die de verovering van de hardvochtige mogelijk maakt zonder er actief deel aan te hebben. Dat doen ongeveer alle dichters die wij in deze kroniek bespreken, en zeker de oudste twee onder hen: Paul Rogghé en Willem van Herckenrode.

Uit het eerste werk van Rogghé onthoudt men enige luidruchtigheid rond erotische thema's. Daarmee vergeleken levert hij in zijn jongste verzenbundel (De grote Vaart, De Nederlandse Boekhandel, Antwerpen, 1954) poëzie van bezinning, ‘kalme, bezige’ bezinning heet het in het laatste en beste gedicht al wordt die kalmte in de eerste plaats aangevoeld als een ontstentenis, een tekort, een verdoving van de hardnekkige driften en van de intensiteit waarmee een jong lichaam het ogenblik beleeft. De gedichten zijn haast alle geïnspireerd door een ziekte, door de lichamelijke onttakeling en vooral door de zedelijke leegte die er in de psychologie van deze dichter het gevolg van is. Een dubbele reactie op het pijnlijk levensgevoel brengt in zijn verzen spanning en dramatiek. Zal hij toegeven aan een louter emotionele drang en zijn ontgoocheld ‘hart’ door het vergankelijk-heidsbesef laten ontredderen of verlammen? Of zal hij zich de wijsheid van de volwassene ten nutte maken om de onttakeling stoïsch en zelfs sereen te aanvaarden? Het verlangen naar deze laatste houding van gezondverstandelijk evenwicht gaf hem zijn opmerkelijkste verzen in. De eerste verzenreeks Deurlese Elegieën registreert de gemoedsbewegingen van een convalescent in het leielandschap, en uit het contact met het vegetatieve leven

[p. 556]

ontstaat een eerste, eerder simpele berusting: ‘dat men bestaat ook zonder doel en dromen’. In de tweede reeks wordt de betrekkelijkheid van alle menselijke betrachtingen beklemtoond (het gedicht De Muiter), en slaat de dichter een zelfs lossere toon aan (in Het Wordt Nu Tijd, een soort vagantenlied). Ten slotte bereikt hij éénmaal, in zijn laatste gedicht, de gemoedssereniteit van waaruit het hem blijkbaar gemakkelijker valt om zijn vers ook formeel klaarder en zuiverder te houden.

Voorbij mijn lente en mijn zomer
En elke dag voel ik mij lomer
En ijler tegelijk.

De drieste driften uitgedreven,
De trots, het nutteloze streven
En binnen mij het rijk

Der kalme bezige bezinning,
Mijn laatste en schoonste overwinning
Op 't leven dat nu rijpt

Naar diepte en evenwicht en klaarte
Die mij verlichten van mijn zwaarte
En van de dood die pijpt...

Wij wensen Rogghé deze sereniteit toe als uitgangspunt van volgend werk; zij zou hem van een soms hinderlijke smalheid kunnen genezen. Men heeft de indruk dat de obsessie van de levensontkrachting niets anders is dan de dofheid van wie het fatale teloorgaan van de jeugdenergie - is energie hier niet heimelijk synoniem van zinnelijkheid? - niet gecompenseerd heeft met rijper inzicht in de geestelijke mogelijkheden van de mens. De ruimte waarin deze verzen resoneren is wel erg beperkt. De dichter erkent deze beperktheid en, het strekke hem tot lof, hij tracht haar niet te verdoezelen omdat zij hem ten slotte inspireert. Hij weet dat hij altijd vermoeid zichzelf tegenkomt, dat het aanschijn van de dood in hem, tegelijk met de physische en morele beklemming, geen nieuwe resonantieruimten zal openen. De dood zal de sentimentele verdoffing slechts bezegelen en onherroepelijk compleet maken. Als men ietwat scherp op de zuiver artistieke tekorten van deze poëzie let dan merkt men dat de beleden verdoffing zich ook aan het vers mededeelt. Moeizaam op gang gebracht, verheft het zich niet dikwijls boven een nogal ordinaire klaag- en zaagtoon zonder innerlijke trilling. Een sterkere verbeelding had hier wellicht veel kunnen goedmaken, want het is toch een kenmerk van een bepaalde (er zijn veel

[p. 557]

soorten) goede poëzie dat zij, in de dichter ontstaan uit een gevoel van zedelijke leegte, in zichzelf de kracht heeft om de zedelijke leegte bij de lezer te stofferen en haar zelfs een moment of langer op te heffen.

Veel is relatief: onder de hier te bespreken dichters behoort Paul Rogghé tot de bedrevenen! Deze onwelwillende opmerking kan Willem van Herckenrode niet treffen. Wij moeten geloven dat de auteur van Gezellen van mijn Eeuwigheid (Die Poorte, Antwerpen, 1955.) weinig geeft om bedrevenheid en artistieke zwier. Verzen schrijven is voor hem een directe noodzakelijkheid. Het liet hem vroeger de schok opvangen, door het plotse verlies van al zijn familieleden teweeggebracht, en het helpt hem thans in zijn derde bundel contact leggen met zijn doden die in hem leven als ‘de sappen in de bomen bij donkren wintertijd’. De nieuwe vereniging met hen na de oordeelsdag zal als een lente volgen op dit somber seizoen. Verzen uit zulk eerbiedwaardige nood geschreven vragen geen aesthetische waardering, zij hebben een functionele betekenis, zij speelden een rol in het leven van een mens.

_**_*

De Broze Schalmei van Christiaan Beemdsanc (Boekhandel Gudrun, Brussel, en St.-Theresia Boekhandel, Aalst.) kan minder aanspraak maken op onze vertedering. In het eerste gedicht vernemen we dat de 3^e pers. O.V.V. van het ww. ontstelen ‘ontstool’ is, en wat verder lezen we over ‘schapen wiens holle flanken...’ enz. Als we van een dichter niet altijd poëzie mogen verwachten, dan moeten we toch eisen dat hij ons wat Nederlands bijbrengt. Wij willen ons toch niet zonder enige baat op zijn jamben laten klutsen.

Gijselbrecht Nikolaas van Hulste! De naam op zichzelf is al een gedicht. Men bedenkt wat al poëzie de Nederlanders ons onthouden door alleen de initialen van hun voornamen bekend te maken. Maar na de imposante auteursnaam is de titel De Vuren Vlagge van ons Heimwee in den wilden Wind (Sint-Pieters en Sint-Paulusabdij, Dendermonde, 1954.) toch een tikje van het goede te veel. Gijselbrecht, indien hij de jonge dichter is aan wie het eerste vers werd opgedragen en indien hij alleen als vooroefening een paar stijve schoolvoorbeelden probeert na te praten, beschikt misschien over enige handigheid, maar kromtaal als ‘Uw droom, luidloos bevolen Tot geestfeestlijk gedool,’ is zelfs in een vooroefening uit den boze. Ook Tillo van Wiek schrijft een conventionele literaire taal, om een hooggestemd gemoed te luchten (Gelouterd Gelaat, Bladen v.d. Poëzie, II, 7-8.).

Michaël-Maria Orchis klinkt zachter, de titel Offerande ook. Het neemt niet weg dat in deze verzen een toon van jeugdige strijdvaardigheid doorklinkt en dat weleens gepoogd wordt op de wijze van Van Ostayen met de taal te spelen. Nog wat te verward en dun.

Matthieu Verbist gaat systematisch te werk. Zijn Lofzang aan de Stilte is geconstrueerd. Hij laat het begrip uitgroeien tot het bestaan zelf van

[p. 558]

de cosmos en verheft dan de stem om enkele delen van die cosmos aan te spreken: ster, zon, zee, berg, plant, dier enz... Men begrijpt dat de dichter na dit poëtisch overzicht van de astronomische, natuurkundige en biologische aardrijkskunde bekennen moet: ‘'k Ben uitgezongen; 'k Heb moeë longen’, maar dan voegt hij er trots aan toe: ‘Althans voor even maar’. Dat hij zich toch niet overhaaste.

Mia van der Haegen (Aspecten in Mineur, Bladen v.d. Poëzie, II, 10) zou dezelfde raad kunnen verdragen. Maar als men, zoals het een reiziger gebeuren kan, door de eentonigheid van het landschap ingedommeld is, meent men plots in de verte iets te zien dat het bekijken waard is:

In de vallei stond vers
en rood een katedraal
met de vleugels in
de zachte grond geplant.

Mooi! En terwijl men opnieuw indut is Marc Braet aan het praten, een blijkbaar oprechte stem, ergens Tussen Gisteren en Vandaag (De Nieuwe Tijd, Antwerpen, 1955.). Dat

Zeepbelletje
gouden lichtje
dag moe dag ma dag moedertje-mijn;

na Van Ostayen niet meer kan geschreven worden is de laatste bewustzijns-inhoud die de slaper registreert vóór hij zich aan zijn roes overgeeft en, als de niet ongemakkelijk versifiërende Andries Bogaert, ervaart dat Een Dag is als duizend Jaren (Bladen v.d. Poëzie, II, 9). Tenzij hij zich zoals Lucien Aressy zorgen maakt over het onnoemelijk groot aantal jonge letterkundigen en kunstenaars. Om het ras zuiver te houden, stelt de Franse essayist voor, moeten we met hen doen wat we met jonge katten plegen te doen: er op zes één in leven laten. Maar deze sinistere suggestie kan niet helpen in het probleem waarvoor wij gesteld worden, want wie zou onder de vorige acht die éne moeten zijn?