Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 275]

Kronieken
Kroniek van de Vlaamse poëzie
Cami in Het Land Nod
door Jos de Haes

De verzenbundel Het Land Nod, door Ben Cami (C.P.J. van der Peet, Amsterdam, en De Sikkel, Antwerpen, 1954) is van literair-historisch belang omdat hij het eerst in onze poëzie een consequente en bovendien artistiek waardeerbare belijdenis van het Sartriaans getinte existentialisme laat horen. Andere dichters, geestesgenoten van Cami, hebben over hun angst, walg en wanhoop gesproken, maar geen deed het als hij, overtuigend en betrekkelijk beheerst. Misschien zou men kunnen vitten en, omdat Cami's tragiek hoofdzakelijk uit de afwezigheid van God voortkomt, twijfelen aan zijn existentialistische orthodoxie? Laten wij liever niet twijfelen en het spoken door zijn geest van een gehate God beschouwen als het pigment dat aan de leer wordt toegevoegd in Vlaanderen, waar de ‘vrij denkende’ zich dikwijls als een van God beroofde voordoet. Ook kan men van een dichter - hij denkt evengoed met zijn verbeelding, ritme, met zijn vorm dus, als met zijn begrippen - niet eisen dat hij over een feilloze philosophische denktechniek beschikt. Alleen moeten zelfs dichterlijke begrippen helder zijn, en op dat punt schiet, dunkt ons, de boodschap uit het land Nod tekort. Het is ons b.v. niet mogelijk uit te maken of, zoals uit de eerste gedichten kan blijken, God werkelijk bestaat, zij het als een onbereikbare, apathieke Schepper, dan wel of Hij alleen een waandenkbeeld is, geschapen uit blinde menselijke angst, zoals het verder in de bundel geschreven staat. Of wou de dichter suggereren dat het godsbegrip zich in de loop der eeuwen gewijzigd heeft en bezig is geheel te verdwijnen? Men kan alleen onderstellingen wagen en het spijtig vinden dat de begripsverwazing lectuur en interpretatie bemoeilijkt. Wel wetend dat de poëzie aan de woorden een gevoelswaarde geeft waardoor hun betekenis verder reikt dan hun begrippelijke inhoud, zal men bij Cami, omdat hij zich aanmeldt als drager van een boodschap, toch moeilijker dulden dat hij in de romantische zelfberoezing met angst-, walg- en haatgevoelens, de controle over zijn denken laat verslappen.

Als boodschap is Het Land Nod een deels direct uitgesproken, deels mythische belijdenis van het existentialistisch angstgevoel. Door de hele bundel loopt een lijn, van 's dichters vereenzelviging met het bijbelse

[p. 276]

angstsymbool Caïn, over het mislukte Babelexperiment om de mens als maatschappelijk wezen te funderen, tot de uiteindelijke erkenning van de universele absurditeit. In zijn hopeloze afzondering blijft de mens dan alleen het verlangen over naar leven in onbewustheid.

Ik ben Caïn, zegt de dichter, en Caïn verhaalt in indrukwekkende verzen hoe hij en de zijnen na de doodslag vluchtten naar het land Nod.

Ik herinner mij de aanvang dezer wroeging:
Alsof de kilte van een winter vroeger aanschoof
En langs de klamme tegels van de vloer
Ons in het cellenrijk der hersens steeg.

Wij hoopten op de nacht als een bevrijding.
Voeten schuifelden langs 't huis en één na één,
Elkaar vermijdend, vonden wij de plaats,
Lichtend met de toortsen op het hatelijk
Verwonderd gezicht.

Er was een oud blind man die riep
Dwalend door de bossen.

Wij lieten de dode alleen waar hij lag,
Vluchtten uit de dorpen gelijk schimmen
En bereikten de volgende morgen reeds
Deze streken, waar 't gewas langsheen de wegen
Luistert en verademt als een stap sterft,
Waar Abels vijandige angst
Herboren wordt in kind na kind.

Caïn is hier niet zo zeer de misdadiger (het schuldbewustzijn speelt in Cami's psychologie geen rol, wij mogen ons dus niet laten verleiden door het toevallige woord ‘wroeging’, het betekent innerlijke verkilling), maar de angstmens wiens angst zal verstenen tot haat en blinde opstandigheid tegen God, het maatschappelijk bestel en het bewuste leven. Hem wil de existentialist die alles leugen noemt, terugvinden ‘door de rotslagen der tijden’. De dichter zal Caïn's woord (hij schrijft ‘Woord’, treiterig met een hoofdletter) pogen te spreken om zich aldus te bevrijden van de angst en van het bewustzijn, eindelijk doodgaand of levend als kinderen, dieren, planten of sterren. Zo menen wij de niet geciteerde slotverzen van dit eerste gedicht uit de bundel te moeten interpreteren.

In de volgende gedichten - projecties in het Bijbelse verleden en algemener verklaringen van de menselijke situatie - komt over Cami-Caïn (een anagram!) een vermoeide onverschilligheid en de overtuiging dat ook de vlucht en de opstand nutteloos zijn. Een paar malen is er evenwel spraak

[p. 277]

van de aarzeling tussen het ‘oude’ en ‘nieuwe rijk’. Het gedicht p. 17 begrijpen wij als een terugkeer naar het uitgangspunt van de zwerftocht, naar het ‘oude dorp’, naar de onbereikbare God die blijkbaar nog niet dood is. Heimwee en rusteloosheid om de twijfel inspireren volgende verzen, die zonder hun bepaalde symboliek van Buckinx konden zijn:

Maar hoort ge niet hoe vogelkelen luid
En onvermoeibaar schreeuwen overal?
De groene boom van op de heuvel flitst
Nog immeraan zijn rood bericht
Gelijk een noodkreet naar het dal.

Ondertussen ontwikkelt de poëzie van Ben Cami een wij-gevoel en een collectieve stem. Wie zijn ‘wij’? Volgens de fabel Caïn en de zijnen, en volgens de inspiratie Cami en de zijnen. Zij staan als sombere, zwijgende profeten (hun twijfel aan zichzelf wortelt niet diep!) tegenover de ‘anderen’, degenen die hun angst verbergen, de heimelijke vereerders van leugenachtige idealen, en in de eerste plaats de predikers en priesters. Als Cami over dezen de stem verheft dan komt hij pedant en ridicuul met een welbekende terminologie voor de pinnen: zij zijn machtswellustelingen en oorlogstokers, en hun voornaamste bezigheid schijnt er in te bestaan vrouwen en kinderen aan het braadspit te steken. Ook is er weinig logica te vinden in het feit dat de angst van de godvrezende als abject wordt voorgesteld, terwijl eigen angst de hele bundel door als iets heiligs gekoesterd wordt.

Door zijn uitgesproken gemeenschapsbewustzijn, door het teruggrijpen naar de Bijbel - taal en gegevens - om vorm te geven aan zijn levensgevoel, door zijn in gunstige zin gematigde verbale rhetorica ten slotte, gaat Ben Cami (alle verschil van toon en belichting in acht genomen) op de humanitaire lyriek terug, en staat hij apart in de groep der huidige experimentelen die naar het surrealisme verwijzen en tot nu toe vooral aan zinsen woordverkaveling gedaan hebben. Aldus staan Moens en Van Ostayen opnieuw naast elkaar. Mutatis mutandis, want de gemeenschap van Cami ligt in egelstelling, of vecht niet meer en zou veiligheid zoeken in de duisternis als er daar nog veiligheid te vinden was voor een mensheid die gedoemd wordt in het pulver van haar eigen werk te verstikken. Dat het nergens veilig is leert de dichter uit het avontuur van de Babelse torenbouw, een groots thema waarbij de inspanningen van de collectiviteit om het aardse leven te ordenen en te organiseren, de mislukking en nutteloosheid van dat wereldwerk, en het uiteenvallen van de gemeenschap tot eenzame, in zichzelf gekerkerde enkelingen opgeroepen worden in een aantal visionaire gedichten. Wij citeren het volgende, voorbehoud makend voor de laatste regel, die al te duidelijk van Marnix Gijsen is:

[p. 278]

 

Toen de zevende toren was verbrokkeld en vergaan

 

Beseften zij dat alle land woestijn moest worden;

 

Nog gingen zij in 't zand niet liggen sterven. Een ster,

 

Groter dan de sedert eeuwen naderende zon,

 

Schoof bij heldre nacht rings om den einder.

 

En schoon zij niet meer baden want hun angst was dood,

 

Stonden zij in groepen op de kale heuvels

 

En zagen hoe de schaduwen verschoven

 

Terwijl het lichtend wiel zijn reis volbracht.

 

 

 

Toen ook dit teken gelijk een legende verdween,

 

Sloten zij hun ogen op de witte vlakten hunner zielen,

 

Vonden er een glimlach en droegen hem gelijk een licht

 

Achter de dorre huid van hun gelaat. Zo laat herkenden zij

 

Het toeval van hun kil bestaan, het zweven van een pluim

 

Naar de palm der hand. Zij strekten zich in 't warme zand,

 

Lichtende juwelen op een glinsterend wit bed.

 

En stierven zonder woord, zonder afscheid, zonder berouw.

In de laatste gedichten poogt Cami te redden wat er tussen de hopeloze puinen te redden valt en dan komt in de dofste wanhoop een betrekkelijk zachte ontroering over hem bij het contact met het kind en met redeloze wezens, de stomme natuur, het onbewuste tegen de rede in voortschrijdende leven. Beelden van het blind oerbestaan hebben hem altijd door de geest geflitst en ook het evolutionisme heeft bekorende aspecten. In de algemene sfeer tussen wurgen en hangen, is het gedicht p. 30, met de volgende aanvangsregels haast een verademing:

Gij staat geleund op uwe spaad' en rust.

Er ligt een gele made in de voor,

En onverklaarbre vreze groeit in u

en houdt uw handen in: gij laat ze leven.

Deze bijna anecdotische verzen zijn uitzonderlijk in de bundel. Vaak wordt de dichter in zijn uitdrukkingsmogelijkheden gehinderd door een rhetorische verstrakking van denken en voelen bij zijn streven om vorm te geven aan wat hij als essentieel en absoluut beschouwt. Onder de druk van zijn verlangen naar volstrektheid - hij blijft een idealist - onderwerpt hij zich aan de tirannie van de angst, de obsessie van zelfvernietiging die op de afwijzing van God volgen moet bij iemand die zijn religieuze reminiscenties niet kan wegwissen. Het is evenwel niet nodig onze ideologische en aesthetische bezwaren tegen deze poëzie opzij te schuiven om haar tegelijk als literaire schepping naar waarde te schatten. Er gaat van deze eenzijdig voorgestelde pelgrimstocht der mensheid een imposante en blij-

[p. 279]

vende indruk uit. Niet door de oorspronkelijkheid van de taalbehandeling, niet door de scherpe zintuiglijke inwerking van een klaarheid scheppende vorm, maar door de mysterieuze visie op een cosmische catastrophe, de verbeelding van een noodlotsgevoel. Wij denken vooral aan enkele verhalende en beschrijvende gedichten of passages, traag bewegende, monotone en tot het essentiële beperkte mededelingen, waar de dichter al schrijvende afstand genomen heeft van zichzelf en alleen maar zegt wat hij ziet. Anderen hebben een grotere virtuositeit in de uitdrukking bereikt, en toch is Het Land Nod veruit het beste wat de experimentele groep gepresteerd heeft, werk van een belangrijk dichter, ook als men vreest voor het tijdgebonden modieuze in zijn angstcultus die later kan beschouwd worden als een gedweep naast de kwestie, of tenminste als een onverantwoorde vereniging van de menselijke conditie. Want er is- maar één blijvende angst: een persoonlijke, deemoedige angst om de afstand die ons scheidt van wat wij in geweten als de volmaaktheid beschouwen.